En toen was-ie er ineens: de Belg. Mei 1971: auteur en tv-ster Godfried Bomans trekt welgemoed naar het zuiden om daar allerlei bewindslieden, geestelijken, kunstenaars, geleerden en studenten te interviewen. Het resultaat, Een Hollander ontdekt Vlaanderen, is te zien op de Belgische publieke omroep BRT. Een groot succes in de Vlaamse huiskamer. 

Maar ook in de ónze. Nederlanders in het grensgebied – verder ging de techniek nog niet – konden de reeks ontvangen en keken graag. De ‘rest’ van het land kocht het gelijknamige boek bij de serie, dat in december 1971 op de tweede plaats in de bestsellerlijst kwam. En voor wie alles had gemist, zond de KRO in januari 1972 ter gelegenheid van Bomans’ overlijden een samenvatting uit van de tv-serie, zo memoreert het Godfried Bomans Genootschap.

De Vlaming ontdekt. Het was iets nieuws. Vanaf de jaren zeventig keken Vlamingen gretig naar de Nederlandse televisie: Mies Bouwman, Berend Boudewijn, André van Duin en Willem Ruis, dat waren de sterren, óók in België. Andersom zond KRO-coryfee Ad Langebent rond die jaren een Vlaamse presentatrice van Brandpunt naar huis, omdat ze Raamsdonksveer verkeerd uitsprak (dixit Joop Daalmeijer). Nederlanders kenden geen enkele Vlaming van naam. Bomans sprong in dat gat, maar kreeg jarenlang weinig navolging. 

Tot nu. De Nederlandse zenders worden overstroomd door Vlaams talent. Zoals presentator Arnout Hauben, oprichter van productiehuis De chinezen (anno 2011). Hij maakte Dwars door België en, zeer recent bij ons te zien, Rond de Noordzee. Dan Tom Waes. Het gezicht van Reizen Waes maakt nu ook Kamp Waes, een militaire afvalrace. Leuk nieuwtje: in september begint hij bij de VPRO met een reisprogramma over Nederland. Verder hebben we de thriller Beau Séjour, de culinaire reisshow Sergio & Axel: Van de kaart, en ga zo maar door. En voor wie het nog niet wist: ook succesnummers waar wij al jaren naar kijken, zoals De slimste mens en Wie is de Mol?, zijn door Vlamingen bedacht.

Vanwaar deze Vlaamse tsunami? Nemen de Belgen Hilversum over? Daarover gaat dit verhaal. De NPO heeft geen beleid om Vlaamse programma’s te importeren, vertelt een woordvoerder. Dat wordt overgelaten aan de afzonderlijke omroepen. KRO-NCRV en AVROTROS lopen met achtereenvolgens Beau Séjour en Kamp Waes mee in de wedloop om Vlaanderen, maar kampioen Vlaamse waar is toch wel de VPRO. Hoofdredacteur Stan van Engelen: “Zo’n tien jaar geleden zag ik Arnout Hauben bij de VRT in ‘Weg naar Compostela’, onderdeel van Man bijt hond. Hij filmde zijn pelgrimage zelf met een kleine camera. Hij moet hebben gedacht: ik ga geen fondsen aanvragen of ingewikkelde gesprekken voeren, ik begin gewoon te lopen, en dan gebeurt er vast wel wat. Ik was meteen verkocht.”

Van Engelen spreekt van een Vlaamse School, waarvan Nederland iets kan leren. “Ze combineren een grote professionaliteit met losheid, spontaniteit en humor. Zeg maar de zuidelijke mentaliteit. Je ziet het ook heel duidelijk bij Arnout: de neiging om niet pretentieus te zijn en de liefde voor de mensen die hij onderweg ontmoet. Het lijkt allemaal heel toevallig, maar vergis je niet: Arnout en zijn collega’s Philippe Niclaes en Ruben Callens gaan met een helder plan op pad. Noem het georganiseerd toeval: iets valt je toe omdat je er goed over hebt nagedacht.”

Het verschil tussen Vlaanderen en Nederland wordt soms kunstmatig uitvergroot, denk ik. We zijn één cultureel gebied

Stan van Engelen, hoofdredacteur VPRO

Arnout Hauben beaamt dat. “We zijn op zoek naar mooie verhalen en weten die vaak ook wel te vinden. Niet door van tevoren afspraken te maken – daar worden de mensen maar zenuwachtig van –, maar door heel kwetsbaar onderweg te zijn. We komen niet met een busje uit Amsterdam of Brussel aangesneld om mensen een microfoon onder de neus te duwen. Nee, we wandelen door het landschap, in weer en wind, met rugzakken beladen. De mensen die we tegenkomen willen ons graag iets teruggeven, merken we. Kijk, Nederland heeft een grote traditie met het topinterview, maar misschien hebben wij Vlamingen een wat zachtere manier van binnenkomen. Net iets meer luisteren wellicht, en ook via suggestie en stilte iemands verhaal tot zijn recht laten komen. Het gaat niet zozeer om jou, maar om de ander. Achter het decor kijken, nog net die ene zijweg inslaan en de randfiguur hoofdfiguur laten worden.”

Die aanpak leidt tot ontroerende televisie. Zoals in Dwars door België. Een pas geopereerde parochiekoster weet liggend in bed toch nog prachtig uit de Latijnse mis te zingen. Of die houthakker die ernstig in gesprek gaat over zijn geloof in het leven. Dan draagt hij ook nog een T-shirt met de tekst ‘Carpe Diem’. “Nee, niet gescript,” zegt Hauben, “zoals negentig procent van onze reisprogramma’s uit toevallige ontmoetingen bestaat.”

Maar is de kracht van de reportages ook niet het kwajongensachtige? Presentator Hauben, cameraman Philippe Niclaes en geluidsman Ruben Callens zijn oude vrienden en dollen er soms lustig op los, zoals in Rond de Noordzee, wanneer ze de boot naar Noorwegen missen. En aangekomen in dat land mag een toevallig passerende Noorse presentator het programma even overnemen. “Klopt,” zegt Hauben, “de sfeer is er een van kwajongens op vakantie. Met andere woorden: we hebben er plezier in, maar wel altijd gekoppeld aan inhoud: een rugzak vol geschiedenis.”

Gefilmd wordt met kleine camera’s, ondersteund door drones. “Omdat we heel ruw en bruut filmen, is dat laatste heel belangrijk,” legt Hauben uit. “Dankzij die drones komt de natuurpracht goed in beeld: de poëzie en rust van het landschap.”

Gaat de Vlaamse School de Nederlandse tv stilaan ‘overnemen’? “Dat klinkt me te opschepperig,” antwoordt Hauben. “Nederland kent vele toppers, om maar eens iemand als Ruben Terlou te noemen, die ik zeer hoogacht. Ik zie het zo: ik mag bij de VPRO meespelen in de Champions League, en daar heb ik heel veel voor over. Ik voel me Alice in Wonderland. Voilà.”

Dwars door België en Rond de Noordzee werden in Nederland goed bekeken en hoog gewaardeerd, vertelt Stan van Engelen, vergelijkbaar met de China-reportages van Terlou. De vrijzinnige is dan ook nog lang niet uitgepraat met Haubens productiehuis. Op dit moment maken De chinezen voor de VRT en de VPRO Dwars door de Middellandse Zee, dat in ons land voor juni geprogrammeerd staat, en Dwars door de Lage Landen (2022).

De tekst gaat onder de foto verder.

Maar eerst gaat een andere Vlaming voor de VPRO op verkenningstocht door Nederland: Tom Waes. Vanwege corona kan de verwoede globetrotter niet meer afreizen naar verre oorden. Daarom trok hij begin dit jaar eerst eens door Vlaanderen – ook bij de VPRO te zien geweest – en vanaf september door Nederland. “Ik heb een beetje in mijn eigen voet geschoten,” lacht de Antwerpenaar aan de telefoon. “De kijkcijfers van de Vlaanderen-serie waren in België zo goed – 1,8 miljoen kijkers en bijna zestig procent marktaandeel – dat de VRT zei: jij hoeft helemaal niet meer de wijde wereld in. Ha!”

Ons land is voor Waes niet geheel onbekend terrein. Zijn ex-vrouw was een Nederlandse en hun zoon zit op kot in Rotterdam, zoals dat op z’n Vlaams zo mooi heet. Bedoeling van de zesdelige reeks is om vooral de wat onbekendere stukjes Nederland te laten zien: het noorden, het oosten, Flevoland. “Die gebieden zijn voor de Belgen een ontdekking, maar ik denk ook voor veel Nederlanders.”

Van Engelen bevestigt dat. “De VPRO-eindredacteur die Waes’ programma begeleidt, was verbaasd over de geweldige verhalen die Vlaamse researchers in ons land weten te vinden. We gaan ons land straks bekijken door vreemde, nieuwe ogen.”

Waes verheugt zich zeer op zijn reis, die onder meer zal leiden naar een datingbureau voor konijnen in de Achterhoek en een streng-protestantse familie in Urk. “Mijn houding is er altijd een van verwondering. Dan krijg je de mooiste televisie, vind ik, of het nu gaat om een groep Sikhs, die ik voor mijn Belgische serie ontmoette, of om een calvinistische gemeenschap in Flevoland.” 

Uniek is niet alleen dat een Vlaming Nederland gaat verkennen, maar ook dat de VPRO de reeks eerder uitzendt dan de VRT. De vrijzinnige is zelfs zozeer door het ‘Vlaamse virus’ aangestoken dat ze zelf een Nederlands-Vlaams boekenprogramma heeft geproduceerd. Dat is sinds 18 april onder de titel Brommer op zee te zien op Canvas en NPO 2, met als presentatoren de Vlaamse Ruth Joos en onze eigen Wilfried de Jong.

Van Engelen: “We hebben dezelfde taal en deels dezelfde geschiedenis en maatschappelijke kwesties. Ook in ons gevoel voor ironie zitten we dicht op elkaar. Het verschil tussen Vlaanderen en Nederland wordt soms kunstmatig uitvergroot, denk ik. We zijn één cultureel gebied, laten we daar meer gebruik van maken.” 

De VPRO-hoofdredacteur vindt het een genoegen om met Vlaamse makers te spreken. “Vlamingen hebben de naam zich omfloerst te uiten, maar ik heb meer dan eens meegemaakt dat de gebreken van een format vlijmscherp werden geanalyseerd. Het creatief-inhoudelijke proces moet bij samenwerking vooropstaan, maar ook financieel is coproductie aantrekkelijk: je verdeelt de kosten, zoals we nu bijvoorbeeld doen met De chinezen.” 

Maar al eerder wist de VPRO de weg naar het zuiden te vinden. In 2011 bijvoorbeeld, toen oud-Soulsister-muzikant Jan Leyers aantrad als presentator van De weg naar het avondland. Van Engelen: “Tegelijk met Canvas hebben we die serie op tv gebracht. Een jaar later is Leyers onze Zomergasten-presentator geworden. Oud-VPRO-hoofdredacteur wijlen Karen de Bok heeft de basis gelegd voor de samenwerking met Vlaanderen. Karen en ik deelden een grote liefde voor de Vlaamse cultuur. Ach ja, ik ben 46 jaar geleden geboren in Steensel in Brabant, vlak bij de Belgische grens. Als jongen keek ik naar de Vlaamse kindertelevisie.”

De tekst gaat onder de foto verder.

De VPRO-liefde voor de zuiderburen sluimerde dus al enige jaren, voordat-ie anno nu tot een eruptie kwam. Joop Daalmeijer, die vanaf 1972 veertig jaar bij de Nederlandse omroep werkte, laatstelijk als waarnemend NTR-directeur, denkt dat Nederland lange tijd een blinde vlek had voor Vlaamse kwaliteit. “Toen ik in de jaren zeventig bij VARA’s Achter het Nieuws zat, viel me het Vlaamse Panorama op. Prima actualiteitenrubriek, maar niemand in Nederland die dat wist. Ik ben toen een uitruil begonnen met België. Zij mochten items van ons uitzenden, en wij van hen. Dat gebeurde met gesloten beurzen.”

En zo haalde Daalmeijer Vlaanderen naar Nederland. Dat deed hij niet alleen in zijn tijd bij Achter het Nieuws. Eind jaren negentig, toen hij netcoördinator was van Nederland 1, viel Daalmeijers oog op de Gentse politieserie Flikken, uitgezonden door de VRT, opvolger van de BRT. “Goed tv-drama en niet al te ingewikkeld. Ik vroeg: kunnen we dat misschien coproduceren? Dat kon. Later hebben we het format gekocht van de Belgen en zijn we zelf Flikken Maastricht en Flikken Rotterdam gaan maken. Het leuke is dat die Nederlandse Flikken later weer door de VRT zijn aangekocht en uitgezonden.”

Het amusement op de Belgische publieke tv is, volgens Daalmeijer, op gang gekomen na de komst van de Vlaamse commerciële zender VTM in 1989. “De VRT kreeg toen een enorme klap, maar is daar in de loop der tijd goed bovenop gekomen. Vooral na de entree van productiehuis Woestijnvis in 1997 is het op de VRT crescendo gegaan met drama, amusement en talkshows voor een breed publiek. De VRT is alweer járen marktleider in België.”

En Nederland profiteert volop mee van die triomf. De door VRT uitgezonden Woestijnvis-producties De slimste mens ter wereld en De Mol zijn ook hier, onder iets andere titels, al jaren kijkcijferhits. En niet te vergeten het satirische programma Man bijt hond, in ons land tussen 1999 en 2015 uitgezonden door de NCRV. Daalmeijer stond aan de wieg van dat vaderlandse succes. “Op de tv-beurs in Cannes ontmoette ik eind jaren negentig de baas van Woestijnvis, Wouter Vandenhaute. En dat gaat dan niet zoals hier met een broodje kaas en een glas karnemelk. Nee, we gingen eten in een mooi sterrenrestaurant. Over Man bijt hond waren we snel uitonderhandeld. Vandenhaute wilde het alleen verkopen als het vijf keer per week in Nederland op tv kwam. Wel, de NCRV was daartoe meteen bereid. Aan de andere kant is De slimste mens heel lang bij Woestijnvis blijven liggen, omdat geen van onze omroepen destijds ruimte had voor vijf keer per week uitzending.”

Wat is het geheim van Belgiës eerste en oudste productiehuis? We leggen de vraag voor aan woordvoerder Kristof Demasure. Maar eerst: waar komt die curieuze naam Woestijnvis toch vandaan? Het is een anekdote te smeuïg om te verzwijgen. Er was eens een kandidaat in het Belgische spelprogramma Rad van Fortuin, die op het bordje de letters W..ST..NV.S zag. ‘Woestijnvis’, riep de deelnemer enthousiast, in plaats van woestijnvos. Zijn de formats van het Vlaamse productiehuis wellicht net zo verrassend als een vis in de woestijn? Demasure: “Ze vallen in ieder geval op door authenticiteit, toon en herkenbaarheid. Zo is De slimste mens ter wereld veel meer dan een leuke quiz. De persoon van de kandidaat staat centraal en de juryleden zijn er niet zozeer om de antwoorden te beoordelen, maar om het spel te verzachten. Dat brengt relativering. In Vlaanderen is het programma enorm geëvolueerd. De jury bestaat allang niet meer uit één persoon, zoals in Nederland met Maarten van Rossem, maar elke dag uit een wisselend duo. In veel gevallen komen ze totaal onvoorbereid naar de studio. Daardoor is de humor spontaan en niet gescript volgens Amerikaans model.”

Ook in nieuwere en zwaardere Woestijnvis-formats zoals Topdokters, sinds 2019 te zien bij RTL 4, zit volgens Demasure die knipoog. “We leren dokters beter kennen doordat ze zichzelf relativeren. Zo tonen ze bijvoorbeeld onverwacht hun kwetsbaarheid, zowel privé als in hun beroepspraktijk. Voor Woestijnvis betekent het programma tevens een verdieping van identiteit. Met Topdokters richten we ons speciaal op de vrouwelijke kijker.”

Nederland is een belangrijke groeimarkt voor Woestijnvis, zozeer zelfs dat het in 2017 samen met Lecter Media een speciaal productiehuis oprichtte: Fabiola. Demasure: “Fabiola maakt nu ook een Topdokters in Nederlandse ziekenhuizen, in plaats van Vlaamse. En voor SBS6 het spelprogramma De Alleskunner.”

Nederlands-Vlaamse coproducties zullen steeds belangrijker worden, denkt hij. “Om sterker te staan tegenover grote streamingdiensten als Netflix en Disney is het van belang om meer samen te doen. Allerlei realityseries zoals Love Island en Big Brother (bij ons beide op RTL 5 – WP) zijn coproducties. Om economische redenen slaan Vlaamse en Nederlandse zenders de handen ineen, waarbij we de deelnemers aan die programma’s niet beschouwen als Vlamingen of Nederlanders, maar als Nederlandstaligen.”

De tekst gaat onder de foto verder.

Er is veel verschoven in het Nederlands-Vlaamse tv-landschap. Als jongere keek de nu 48-jarige Demasure niet naar de Belgische omroep, maar naar de Nederlandse. “De diversiteit van het aanbod, het ongeremde amusement – vooral bij het stoute Veronica – en de vele gezichtspunten die dankzij de verzuiling aan de orde kwamen, dat alles bestond niet in ons land. Ja, we waren best jaloers op Nederland en voelden ons misschien een beetje minderwaardig. Vlaamse kijkers gingen massaal met busjes naar Aalsmeer om de grote shows van Joop van den Ende te zien, simpelweg omdat in eigen land geen productie-industrie bestond voor breed amusement. Maar de laatste 25 jaar heeft de Vlaamse tv een inhaalslag gemaakt. De VRT is veelzijdiger geworden, er zijn belangrijke productiehuizen ontstaan en er zijn commerciële omroepen gekomen. Ons moederbedrijf Telenet exploiteert zelf vier commerciële televisiezenders. Je kan zeggen dat de Nederlandse en Vlaamse tv zich nu op hetzelfde niveau bevinden.”

En dat geldt misschien ook voor de uitruil van populaire presentatoren. Wij hebben Tom Waes en Arnout Hauben, zij Jan Jaap van der Wal (VRT), Jan Mulder (commerciële zender VTM) en straks Matthijs van Nieuwkerk met Popquiz (ook VTM). Demasure: “Of Nederlandse presentatoren voor ons een meerwaarde hebben? Nou, laat ik zeggen dat het door u genoemde drietal geliefd is bij de Vlaamse kijker. En ze zijn beschikbaar. Zo woont Jan Jaap van der Wal, die ons satirische programma De Ideale Wereld presenteert, in Antwerpen. Hij heeft de show digitaal op een hoger niveau gebracht, waardoor we nu een enorme groei doormaken onder jongere kijkers.”

Volgens Olivier Goris, netmanager van de VRT-zenders Eén en Canvas, hebben Vlamingen het gevoel dat Mulder en Van der Wal ‘een beetje van hen zijn’. “Als Jan Mulder jubelt dat hij zijn leven en carrière geheel aan Anderlecht te danken heeft, ja dan vinden wij dat prachtig. Vlamingen hebben vaak schroom, en dan is het mooi om iemand in hyperbolen te horen spreken. Iets soortgelijks hebben we met Jan Jaap van der Wal. Hij durft veel scherper te tackelen dan een Vlaming. Wanneer een Vlaming prikt, zal hij in de tweede zin meteen gaan zalven: sorry, zo niet bedoeld. Nee, dan Jan Jaap. Pas was Wendy Van Wanten bij hem te gast, ooit bekend uit Veronica’s Pin Up Club. Ze vroeg hem op flirterige toon of ze Jan Jaapje mocht zeggen. Nee, zei Jan Jaap, dat is compleet belachelijk. Kijk, die hardheid, daaraan zou geen Vlaming zich ooit wagen.”

Omgekeerd hebben Vlamingen op de Nederlandse tv – waar dit verhaal per slot van rekening over gaat –
ook zeker hun meerwaarde. Goris: “Onze Philippe Geubels, bij u op RTL 4, is alles wat een klassieke presentator niet is. Twijfelend en traag. Vaak denk je: oei, als hij maar niet in die zin blijft steken. Tegelijkertijd gunt de kijker hem van harte dat hij eruit komt. Maar vergis u niet: over alles is nagedacht, Geubels’ timing is perfect.”

We zijn twee verschillende culturen, maar delen hetzelfde woordenboek. Dat laatste is voor een producent aantrekkelijk

Tom Waes, presentator

Goris gelooft dat het aantal Vlaams-Nederlandse coproducties in de toekomst alleen maar zal toenemen. Hij hoopt dan vooral op een bredere samenwerking dan bij realityseries als Big Brother, waar de coöperatie vooral lijkt gebaseerd op een compromis: evenveel Vlaamse als Nederlandse deelnemers. “Ik denk dat samenwerking uit inhoudelijke gronden moet voortkomen. Zoals in de politieserie Undercover, bij ons op Eén uitgezonden en bij u een groot succes op Netflix. Die reeks vráágt gewoon om samenwerking, al was het maar omdat het verhaal zich afspeelt op het grensgebied tussen Nederland en België. Natuurlijk is zo’n coproductie ook financieel aantrekkelijk. Geen probleem, zolang geld maar niet de hoofdreden is.”

De hoofdrol in die serie speelt de Vlaming Tom Waes, naast Nederlandse sterren als Anna Drijver en Frank Lammers. Waes komt uit de stal van De Mensen, een in 2001 opgericht productiehuis dat samen met Woestijnvis en De chinezen de belangrijkste Vlaamse toeleverancier is voor de Nederlandse televisie. Zo kocht de KRO-NCRV Beau Séjour, de VPRO Reizen Waes en de AVROTROS Kamp Waes. Olivier Goris noemt Tom Waes een van de belangrijkste journalisten van Vlaanderen, ‘al werkt hij niet voor de nieuwdienst’. “Tom is stoer, maar durft ook te twijfelen. Tijdens zijn reizen, die sinds jaar en dag door de VRT worden uitgezonden, trekt hij de kijker mee in zijn verwondering. Als je hem ziet, denk je: weet je wat, ik ga mee met hem op reis. Dat is zijn kracht.”

Waes zelf denkt dat de markt de verdere Nederlands-Vlaamse samenwerking zal bepalen. “We zijn twee verschillende culturen, maar delen hetzelfde woordenboek. Dat laatste is voor een producent aantrekkelijk. Netflix hapte dan ook gretig toe toe bij Undercover, nog vóór de Nederlandse omroepen. Het was een van de best bekeken Netflix-series in Nederland.”

En zo is Waes in Nederland uitgegroeid tot een bekende Vlaming met hoge kijkcijfers. “In Wallonië kent niemand me. De Walen en de Vlamingen zijn veel meer gescheiden dan de Nederlanders en de Vlamingen. Het is de taal die ons bindt en die de grens op het gebied van televisie en streamingdiensten steeds meer doet vervagen.” 

“Ik heb er dankzij Undercover een paar toffe Nederlandse collega’s bij gekregen,” zegt Waes tot besluit. “Het klikte echt, het was een verrijking. Al blijven er cultuurverschillen. Van Nederlandse acteurs hoorde ik dat het op een Vlaamse filmset gezelliger is. Aan de andere kant zijn Vlaamse acteurs niet altijd gemakkelijk door hun Nederlandse collega’s te doorgronden. Frank Lammers verzuchtte weleens: zeg nu gewoon eens wat je vindt. Tja, zeggen wat je denkt, dat is voor een Vlaming niet altijd eenvoudig.”