Boeken kijken
Tessa Sparreboom keek naar het nieuwe tv-programma VPRO Boeken. Is dit na het gestopte Brommer op zee dan het antwoord op de ontlezing? Ze vraagt het zich ten zeerste af. ‘Wat niet is veranderd, is de ambitie om een boekenprogramma te maken voor mensen die helemaal niks om lezen geven, in plaats van voor mensen die wél lezen.’
Een aantal jaar geleden zat ik samen met de schrijver Arie Storm in de redactie van het studentenblad Propria Cures. Een van de zinnen uit zijn omvangrijke PC-oeuvre is me sterk bijgebleven. (Goed, wel meer dan één, maar daar gaat het nu niet om). ‘Een van de fijnste dingen van lezen is dat je het helemaal alleen doet.’ Zo lijkt het een constatering, maar je kunt het beter lezen als een wens, of als een noodkreet. Arie (ik mag Arie zeggen) ergerde zich aan alle idiote dingen die men organiseerde onder het mom van leesbevordering, zoals voorleesavonden, boekenfestivals en literaire cafés – mensen verzonnen en verzinnen de raarste dingen om maar niet te hoeven lezen. Thuis, alleen en in stilte, zou Storm (toch maar even zo) eraan toevoegen.
Ik moest weer aan die zin denken bij de start van het nieuwe VPRO Boeken. Lotje IJzermans interviewt elke aflevering twee schrijvers, twaalfenhalve minuut de man. Een grote verbetering ten opzichte van het vorige boekenprogramma van de VPRO, Brommer op zee, waarin twee presentatoren samen losgingen op één schrijver en waarin, als ik het me goed herinner, weer een andere schrijver de hele aflevering lang in een hok van twee bij twee meter werd opgesloten. Wat niet is veranderd, is de ambitie om een boekenprogramma te maken voor mensen die helemaal niks om lezen geven, in plaats van voor mensen die wél lezen. ‘Mijn idee bij cultuurinterviews is dat je mensen die niet a priori geïnteresseerd zijn in cultuur, of het boek niet hebben gelezen, erbij kunt betrekken door universele thema’s aan te snijden,’ zei IJzermans in een interview met de Volkskrant.
Ik ga het even zeggen zoals het is: dat gaat niet gebeuren. Mensen die geen interesse hebben in boeken schakelen ook niet voor de universele thema’s op zondagavond om kwart voor zes over naar NPO 2. En dat is ook niet erg zolang je je maar richt op de mensen die het wel wat kan schelen, maar dat laatste is nog altijd een te extreme gedachte. Voor de rest komt IJzermans in het interview over als een aardig iemand. Geen idee wat dat er verder mee te maken heeft, maar dat schrijven mensen nou eenmaal op als ze bang zijn dat de kritiek te hard klinkt en ze daarmee zelf onaardig overkomen. Ik neem het trouwens terug, want als je de keuze tussen ‘Adriaan van Dis of Wim Brands’ een ‘duivels dilemma’ noemt ben je echt wel knettergek.
Schrijvers hun eigen boek zien samenvatten is sowieso een kwelling, je kunt het die mensen eigenlijk niet aandoen
Inmiddels zijn er twee afleveringen van VPRO Boeken uitgezonden, met schrijvers Murat Isik, Rinske Bouwman, Lisa Weeda en Philipp Blom. Woorden als ‘metamorfose’, ‘drijfveren’, ‘allegorie’, ‘fictieve wereld’ en ‘ontwikkeling’ vallen om de haverklap. De besproken boeken uit de eerste aflevering spelen zich af in San Francisco en Mongolië, waardoor IJzermans zich afvraagt: zijn de schrijvers zelf in die stad/dat land geweest? Ja, is het antwoord, en dat is helemaal niet zo toevallig, sterker nog, zo komen schrijvers doorgaans op ideeën. In het boek van Isik gaat het hoofdpersonage (ook al zo’n woord) op bezoek bij David Foster Wallace. IJzermans: ‘Ik dacht de hele tijd toen ik het las: is het echt gebeurd? Is het echt?’ Nee, dat was dan weer niet ‘echt’. Gek hoe dat werkt.
Voor mensen die de besproken boeken gelezen hebben is het samenvattingsgehalte te hoog, voor mensen die ze nog niet hebben gelezen zijn de vragen erover te oninteressant (‘Het is niet één personage die ís vanuit zichzelf. Toen vroeg ik me af: hoe kun je dan echt transformeren? Want dan kijk je toch eigenlijk van buiten naar binnen, in plaats van van binnen naar buiten?’). Schrijvers hun eigen boek zien samenvatten is sowieso een kwelling, je kunt het die mensen eigenlijk niet aandoen. Je dwingt ze om voorbij te gaan aan het medium waar het over gaat, aan de tekst, aan de stijl. Soms zie je het een pratende schrijver denken: ik heb dit toch allemaal opgeschreven? Waarom vertel ik het nu dan?
Om boeken te verkopen natuurlijk, en dat is allemaal heel begrijpelijk. Uiteindelijk is het niet de schuld van schrijvers, IJzermans of de VPRO dat boeken bedoeld zijn om te lezen, niet om over te praten. Het hoogst haalbare is dat kijkers zuchtend de tv uitzetten, een boek pakken en dat gaan lezen, alleen en in stilte. Een metamorfose.
