Zijn achtergrond als classicus heeft het literaire werk van Ilja Leonard Pfeijffer altijd voor een belangrijk deel bepaald. Hij verwijst graag naar de grote auteurs uit de Griekse en Romeinse oudheid en speelt intertekstuele spelletjes met de klassieken, zoals met de Aeneis van Vergilius, die in Pfeijffers laatste roman Grand Hotel Europa tot een eigentijds vluchtverhaal werd omgewerkt. Maar niet eerder ging hij terug in de tijd om te proberen de wereld van de oude Grieken in een historische roman tot leven te wekken.

Met Alkibiades heeft Pfeijffer precies dat gedaan. In deze kolossale roman culmineren zijn eruditie en diepgaande kennis van de klassieke letteren en cultuur tot een bijzonder overtuigende evocatie van het leven van de Griekse politicus, strateeg en strijdheer Alkibiades, die leefde van circa 450 tot 404 voor Christus.

Ook wie geen gymnasiale achtergrond heeft, zal weleens gehoord hebben van de Peloponnesische oorlogen en de strijd tussen de stadstaten Athene en Sparta, die tevens een strijd was tussen democratie en oligarchie. Die turbulente periode valt grotendeels samen met de levensjaren van Alkibiades. Hij speelde dan ook een belangrijke rol in het Atheense kamp gedurende de oorlog. Opgegroeid als pleegzoon van Perikles, de grote staatsman onder wiens verantwoordelijkheid het Parthenon is herbouwd, behoorde Alkibiades tot de geprivilegieerde klasse van Athene. Daarbij kwam dat hij volgens de overlevering erg mooi was en een uitmuntende redenaar bovendien.

Al jong kreeg Alkibiades een invloedrijke positie binnen de democratische vergadering die op de Pnyx bijeenkwam. Als honorair consul van Sparta legt hij belangrijke diplomatieke contacten. Na enkele kleine successen op het slagveld raakt Alkibiades bevangen door het idee dat hij het Atheense rijk naar het westen moet uitbreiden. “Hoe meer ik erover nadacht, hoe meer ik ervan overtuigd raakte dat de enige manier om een imperium van een dergelijke omvang in stand te houden was om het uit te breiden. Consolidatie was uitsluitend mogelijk door expansie.” Hij zet een grootscheepse campagne op touw met de bedoeling eerst Sicilië te veroveren, en daarna de wereld – of wat daarvan op dat moment bekend was.

De schepen zijn nog maar net uitgevaren, of er begint in Athene een lastercampagne tegen Alkibiades. Hij zou heiligschennis hebben gepleegd door de Mysteriën van Eleusis, een uiterst geheim religieus ritueel, te persifleren. Bij verstek wordt hij ter dood veroordeeld.

Als de Alkibiades van Ilja Leonard Pfeijffer íets is, dan wel een onvermoeibaar plannenmaker, een niet-bij-de-pakken-neerzitter, een listige diplomaat en een ontsnappingskunstenaar. Voor een romanpersonage is dat een heerlijk pakket aan eigenschappen. Van navelstaarderige tobberijen moet Alkibiades niets hebben: hij ziet zelfs in de donkerste momenten altijd weer een streepje licht. Als lezer word je vanzelf opgetild door zo’n onverwoestbare optimist.

Na zijn Atheense veroordeling en arrestatie weet Alkibiades aan zijn bewakers te ontkomen door in een bordeel te ruilen met de kleren van een van de werkneemsters ter plekke. “Geen man zal ooit een groot man zijn als hij niet ook een vrouw durft te zijn,” is een van Alkibiades’ levensmotto’s. 

Daarna weet hij zich een voorname positie te verwerven in het kamp van de aartsvijand. Schitterend is Pfeijffers beschrijving van de sobere levensomstandigheden van de Spartanen, die hun maatschappij hebben ingericht op een soort pre-communistische grondslag. De zwijgzame mannen ‘spreken alsof ze de woorden met hun tong in marmer beitelen’, kleden zich in ouwe lappen en eten iedere avond een onappetijtelijke zwarte soep. Voor de nuffige en op zijn comfort gestelde Alkibiades betekent dat flink afzien, maar met volharding maakt hij zich de Spartaanse levensstijl en taal eigen, wat hem in het vervolg goed van pas komt.

Want Alkibiades wordt namens de Spartanen uitgezonden naar de Perzen, om met dit rijke en machtige volk een pact te sluiten tegen de Atheners. Hier kan Pfeijffer opnieuw flink uitpakken met zijn schets van het opulente leven van de satraap Tissaphernes. Ook nu weet Alkibiades het met tactische manoeuvres klaar te spelen om een vertrouweling te worden aan het Perzische hof. Maar steeds houdt hij zijn ultieme doel in het oog: een terugkeer naar Athene, en een herstel van de democratie aldaar. 

De massa kent geen logica en handelt naar de bevlieging van het ogenblik.

Dat Alkibiades hier daadwerkelijk in zal slagen, is geen grote spoiler – dat wordt in een aantal vooruitwijzingen al verklapt. Maar ook dat hij uiteindelijk toch weer de gunst van het volk zal verliezen en op de vlucht moet slaan. Pfeijffer heeft deze hele roman namelijk opgezet als een apologie, die Alkibiades tegen het eind van zijn leven schrijft om zichzelf vrij te pleiten van eventuele beschuldigingen van machtsmisbruik en hoogverraad. Ja, hij heeft geheuld met de vijand, maar hij deed dat steeds met de belangen van Athene in het achterhoofd. Om de ‘mannen van Athene’, aan wie deze geschriften zijn gericht, hiervan te overtuigen, besluit Alkibiades zijn leven zo gedetailleerd mogelijk en naar waarheid op papyrus te zetten.

Teneinde deze memoires de schijn van authenticiteit te geven, heeft Pfeijffer toon, stijl en denktrant van de oude Grieken zo dicht mogelijk proberen te naderen. Zo wordt ieder personage geïntroduceerd door de naam van zijn vader en grootvader te noemen en de regio waarvan hij afkomstig is. Hij maakt gebruik van oud-Griekse maateenheden en tijdsaanduidingen. De taal is bloemrijk, vol schitterende metaforen en andere stijlvormen. Herhaling wordt bewust gehanteerd. Het huis van Kallias heet bijvoorbeeld telkens ‘het riante, drukbezochte huis van Kallias’. De meanderende zinnen zijn niet zelden een halve pagina lang. Dit alles vergt enige inspanning van de lezer, maar het Pfeijfferiaanse gevoel voor ironie en understatement is nooit ver weg. “De citadel stond als een kroon op vrijwel loodrechte rotswanden uiterst demonstratief een onneembare veste te zijn.” Dergelijke kleine, stilistische grapjes geven de roman ruim voldoende lucht.

Ilja Leonard Pfeijffer heeft met Alkibiades iets groots verricht. Door het antieke Athene tot leven te wekken, toont hij aan dat wij Europeanen schatplichtig zijn aan het bijzondere staatskundige experiment dat de oude Grieken zijn aangegaan door ‘het volk’ een politieke stem te geven. Maar tevens laat hij overtuigend zien hoe kwetsbaar die staatsvorm is. Pfeijffer laat Sokrates zeggen: “Mensen hebben misschien verstand, althans dat mogen we in sommige individuele gevallen hopen, maar de massa zeker niet. De massa kent geen logica en handelt naar de bevlieging van het ogenblik. Op momenten van grote opwinding kan dat fataal uitpakken. In gevaarlijke tijden kan democratie gevaarlijk zijn.”

Dit boek laat perfect zien hoe populisten het democratische proces kunnen misbruiken. De feiten zijn kneedbaar en ‘waarheid’ wordt ondergeschikt gemaakt aan ‘waarschijnlijkheid’. De leugen die de meeste kans maakt om geloofd te worden, wint het pleit.

Hierin schuilt de actualiteit van deze belangrijke roman. Want wie denkt niet aan ons huidige parlement, als hij de volgende woorden leest: “Het debat op de Pnyx is gepolariseerd, van elk wissewasje wordt een halszaak gemaakt die de verschillende kampen tot in de essentie van hun ziel lijkt te raken, deelbelangen vechten om dagsuccessen, overwinningen op politieke rivalen worden belangrijker geacht dan overwinningen op onze vijanden en populisten hebben de afgelopen jaren zoveel energie geïnvesteerd in het mobiliseren van onvrede, dat er inmiddels daadwerkelijk ontzettend veel onvrede is ontstaan.” 

Ilja Leonard Pfeijffer 

Alkibiades

De Arbeiderspers

€34,99

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €4 per maand.