In de Achterhoek, waar Matthijs van Nieuwkerk woont, liggen de mooiste boerderijen op erfpachtgrond. Ze maken deel uit van een landgoed, en landgoedbezitters verkopen hun grond niet, die geven hem in erfpacht. Van Nieuwkerk is zo’n erfpachter.

In Omroepland was hij dat in feite ook.

Karel de Grote introduceerde het feodale stelsel. De koning is de ‘eigenaar’ van al het land. Delen geeft hij in bruikleen aan trouwe bondgenoten, de leenheren. Die verpachten delen van die grond weer aan leenmannen, ook wel vazallen. Zo’n deel heet een leengoed, of heerlijkheid. Fiefdom, zeggen de Engelsen. Die pachterven op het platteland zijn de laatste overblijfselen van dit systeem, terwijl de rest van de samenleving inmiddels anders georganiseerd is, in de vorm van een parlementaire democratie. De pachters kiezen nu de leenheren, als het ware. Neem de publieke omroep, die wordt bestuurd door burgers met stemrecht, door omroepleden en belastingbetalers. Het duidelijkste voorbeeld is de VARA, die werd gebouwd op de democratische rechten van wat vroeger de horigen waren, de arbeiders. VARA, Vereeniging van Arbeiders Radio Amateurs. Het logo was een kraaiende haan in het ochtendgloren.

In het hart van dat democratische, publieke omroepstelsel zit een democratische, egalitaire vereniging, en in het hart dáárvan exploiteert één programmamaker zijn eigen, persoonlijke fiefdom. Het wordt aangeduid als ‘DWDD’. Alles wat de Volkskrant afgelopen zaterdag onthulde over wat zich daar afspeelt, is terug te voeren op het feodale karakter van deze enclave.

Toen VARA-directeur Frans Klein, de leenheer, kort na de start van DWDD zag dat niemand zoveel rendement uit een hectare zendtijd haalde als leenman Van Nieuwkerk, gaf hij hem carte blanche. Als hij die jaaropbrengst kon vasthouden, was het verder aan hem hóe hij dat deed. Macht, bevoegdheden, rugdekking, hij kreeg het allemaal. Binnen een socialistisch geïnspireerde vereniging, als onderdeel van een publiek bestel. Hoe kon dat?

Kunstenaars konden nog zo interessant en/of belangrijk zijn, als Van Nieuwkerk ze niet pruimde, om welke reden dan ook, bestonden zij niet

De afgelopen decennia is de NPO geobsedeerd geraakt door kijkcijfers. De commerciële omroep kaapte kijkers weg en de succesvolle nieuwrechtse partijen gingen vol op het populistische orgel dat de NPO een elitair speeltje is dat Henk en Ingrid-achtigen niet bedient. Het bestuur werd drastisch gecentraliseerd en tal van ‘moeilijke’ programma’s verdwenen uit het aanbod. Hoe hoger de kijkcijfers, hoe meer reclame-inkomsten, des te minder gezeur van Wilders & Co.

Bij de VARA geldt sinds Marcel van Dam bovendien de ‘sandwichformule’: verheffende inhoud dient vermengd te worden met verstrooiing, denk aan het suikerklontje op de lepel met levertraan. Dit is altijd Van Nieuwkerks alibi geweest voor zijn obsessie met kijkcijfers. Het hoog gewaardeerde, uiterst goedkope en op een luw tijdstip geprogrammeerde VPRO Boeken moest in 2019 weg vanwege te lage kijkcijfers. Van Nieuwkerk was het daar volmondig mee eens. ‘Boeken was het altaar waarvoor men zondags knielde,’ zei hij met nauw verholen afkeer, ‘maar met ambitieus en wervend boeken-tv maken hadden de vaak bloedeloze bijeenkomsten natuurlijk niets te maken.’ (Zijn eigen, wervende, ambitieuze, boekenprogramma trok overigens niet veel meer kijkers en werd óók niet geprolongeerd.)

DWDD werd een culturele kracht in zichzelf. De Nederlandse cultuur van nu bestaat voor een belangrijk deel uit kunstenaars die Matthijs van Nieuwkerk relevant acht. Iedereen kan zo’n ruiker van favorieten samenstellen, maar als een talkshow met 1 miljoen kijkers per dag dat doet, dan wordt die ruiker de cultuur. Kunstenaars konden nog zo interessant en/of belangrijk zijn, als Van Nieuwkerk ze niet pruimde, bestonden zij niet. Als historici later hun beeld van de Nederlandse cultuur vormen aan de hand van DWDD, zullen zij denken dat Arnon Grunberg nooit bestaan heeft, simpelweg omdat die er nooit aanschoof. Hetzelfde geldt voor Micha Wertheim. Ook zullen zij denken dat Marc-Marie Huijbregts een groot kunstenaar was en Prem Radhakishun een geduchte denker. Dat Nederland één dichter kende genaamd Nico Dijkshoorn en dat popsongs 1 minuut duurden.

DWDD was een hedendaags hof, een markies omringd door hovelingen, beleefd buigend als hij langskwam, smachtend naar een kruimel aandacht

DWDD was een hedendaags hof, een markies omringd door hovelingen, beleefd buigend als hij langskwam, smachtend naar een kruimel aandacht. De ene stalknecht werd beloond met een minzame aai over de bol, de andere apart genomen voor een rituele vernedering. De werkdruk was haast onmenselijk. De dagloners die op het veld in elkaar zakten kregen een ongemerkt graf, getuigen zwegen uit angst voor hun ‘contract’. Wachtwoord: omerta. Wat in de DWDD-enclave gebeurde, bleef in de DWDD-enclave.

Wat binnen onbestraft bleef, werd in de buitenwereld intussen steeds minder acceptabel. Bij privé-ondernemingen, zie The Voice Of Holland en uitgeverij Prometheus, maar in de publieke sfeer helemaal, zie de commotie rond Khadija Arib en nu dus rond Van Nieuwkerk. Een despotische bruut strijkt jaarlijks tonnen van ons belastinggeld op terwijl hij achteloos zijn onderbetaalde personeel over de kling jaagt? En vernedert, voor zijn eigen vermaak?

Ik werk nu vijfenveertig jaar in de media en ik verzeker u: overal wordt nu en dan met deuren geslagen. Dit vak selecteert op ego en ego’s zijn kwetsbaar. Er zijn harde deadlines, en deadlines geven stress. Ego + stress = emotionele ontremming. Maar ‘Op je knieën’?!
‘Zeg jíj maar meneer van Nieuwkerk’?!

WTF?!

Bij een omroep die staat voor ‘verschilligheid’? Voor ‘medemenselijkheid’ en een ‘rechtvaardige, open en gelijkwaardige wereld’?

En toch: wie zeker weet dat hij onder dezelfde omstandigheden feilloos in de rails was gebleven, mag het zeggen. Met niemand in je omgeving die je corrigeert? Deze excessen zijn inherent aan topprestaties, beweren sommigen nu. Dan wordt het vergeleken met ‘topsport’. Alsof geestelijke mishandeling daar wél acceptabel is. Zulk gedrag is van niemand acceptabel, van geen enkele ster, hoe groot ook. Er zijn genoeg succesvolle tv-shows te noemen waar dit niet gebeurt.

Toch is de hoofdschuldige wat mij betreft niet de leenman die zijn kans greep, maar de leenheer die hem de hand boven het hoofd hield en de kluis vulde. Frans Klein, die bij dit alles werkeloos heeft toegezien, of beter: weggekeken. Hij verruilde de VARA inmiddels voor een hogere rang in de hiërarchie, als hoofd televisieprogrammering van de NPO, een afdeling die hij runt zoals Van Nieuwkerk DWDD runde: als een fiefdom. Programmamakers hebben geen idee waarom hun voorstellen worden afgewezen of aangenomen, Klein motiveert niets. Vorig jaar kwam de Centrale Ondernemingsraad van de NPO hiertegen in verzet. ‘Het roept de vraag op wat de randvoorwaarden bij de NPO zijn om tot een breed aanbod te komen, als tegelijkertijd de intuïtie van één persoon zo leidend is,’ schreven zij. Het had ook over DWDD kunnen gaan.

Is de essentie van een publieke organisatie niet juist dat het beleid gebaseerd is op toetsbare beginselen en niet op de persoonlijke voorkeuren van één individu?

Klokkenluiders hebben de leenheer en zijn vazal ten val gebracht. Beiden hebben de wijk genomen. De enclave ligt er verlaten bij

Het is ook ongebruikelijk dat de leiding van een programma als DWDD volledig bij de presentator ligt. Van Nieuwkerk weet al te goed dat de grootheden waaraan hij zich spiegelt, of het nu Willem Duys, Jay Leno of Johnny Carson is, een sterke baas hadden. Boven of op z’n minst naast zich. Een zware managing editor die de ster in staat stelt om te stralen, maar ook waakt tegen grillen, allures, favoritisme en machtsmisbruik. Als bewaker van het merk en als spiegel voor de dode hoek. Zo doet men dat, al sinds het begin van de televisie. Behalve bij de NPO.

Van Nieuwkerk is een tamelijk uniek talent. De verleiding om daar nu op af te dingen is begrijpelijk, maar onterecht. Hij combineert gaven die niet vaak in één persoon samenkomen, maar deze combinatie van totale macht en onschendbaarheid was ook voor hem te zwaar. De druk liep op en om de zoveel tijd vloog het ventiel van de snelkookpan. Frans Klein belde de schoonmakers en wiste de sporen.

Klokkenluiders hebben de leenheer en zijn vazal nu ten val gebracht. Beiden hebben de wijk genomen. De enclave ligt er verlaten bij. Een schuldig landschap.