In het kader van de community building organiseert de VPRO na elke uitzending van Tegenlicht ‘Meet Ups’: bijeenkomsten waar over het onderwerp wordt nagepraat met de makers van de uitzending en een panel deskundigen. In Amsterdam vinden ze plaats in Pakhuis de Zwijger. Zoals ik hier vorige week uitlegde was de Tegenlicht-reportage over sport en gender, The Gender Games, uiterst eenzijdig en tendentieus, dus het leek mij de moeite waard om naar die meet up te gaan. Wellicht was het mogelijk om in gesprek te komen met de makers over hun keuzes en drijfveren? Daar zijn zulke avonden voor, dacht ik.

Eerst zou een gesprek in het Engels gevoerd worden met de maakster van het programma, de cineaste Nirit Peled, die geen Nederlands spreekt, en vervolgens, in het Nederlands, met een panel. Dat bestond uit Jaylilah Jada van Gorkum, atleet en transvrouw, Agnes Elling, onderzoekster bij het Mulier Instituut voor sociaalwetenschappelijk sportonderzoek, en Marleen Hendrickx, die stond aangekondigd als ‘theatermaakster en intersekse activiste’. Of zij dit werkelijk was, is de vraag, want zij zei vrijwel niets. Zij wekte de indruk niet goed te begrijpen waarom zij was uitgenodigd, maar leek het wel leuk te vinden om tegenover een zaal vol mensen, zittend op een barkruk, de avond door te brengen. De gespreksleidster was Mandy Woelkens. Zij is hoofdredacteur van LINDA.meiden, maar vooral ook een veelgeziene mediapersoonlijkheid, want zij is zwart, ‘queer’ en haar joyfriend is de actrice, drag king, ‘activist’ en ‘trans non-binair’ Thorn voorheen Roos De Vries, ook bekend als Thorn Vineyard.

Zij vormen een superhip, fotogeniek en gendernonconform duo, dat al in vrijwel alle bladen gestaan heeft. Zij schreven een boek, FAQ Gender, en onlangs kregen zij samen een kind dat zij ‘gendervrij’ opvoeden. (In de eerste weken na de geboorte mocht bijvoorbeeld niemand hun kind aanraken, behalve zijzelf).

Er waren ongeveer zeventig mensen op de Meet Up afgekomen. Dat zouden hoofdzakelijk fans blijken te zijn, maar er was ook een kleine transkritische delegatie aanwezig om hun bezwaren tegen de uitzending kenbaar te maken. Beverly Jackson onder andere, oprichtster van de Britse LGB Alliance, die vinden dat homobelangen niet matchen met transbelangen, Renske Verheul, bestuurslid van Voorzij, een feministische actiegroep die dat ook vindt, Martin Cleaver, actief in Volt en transkritisch twitteraar, en Christine Karman, transvrouw, wielrenster en auteur van diverse stukken over dit onderwerp in NRC. Zij was een geschikte gast geweest voor het programma en zeker ook als lid van dit panel, maar zij werd niet uitgenodigd. Het streven was kennelijk naar een zo groot mogelijke eensgezindheid, zowel in het programma als op deze avond. De Tegenlicht Meet Up, zo begon ik te begrijpen, is geen discussiebijeenkomst maar een vorm van, hoe moet je het noemen, affirmatieve nazorg.

Het succes van de transideologie berust voor een belangrijk deel op gaslighting: met een stalen gezicht feit en fictie omdraaien

De transcritici hadden op social media aangekondigd dat ze zouden gaan en door hun centrale positie op de eerste rij, bovengemiddelde leeftijd en vastberaden over elkaar geslagen armen, waren zij ook moeilijk over het hoofd te zien. Dat zal de reden geweest zijn dat Mandy Woelkens de avond opende met een omstandig bezweringsritueel. Alsof zij een kringgesprek in groep 6 begon wilde zij ‘eerst even iets afspreken’, namelijk dat wij vanavond in een ‘veilige omgeving’ waren, waar ‘iedereen mag zijn wie hij, zij of die is’ en waar we ‘respectvol met elkaar omgaan’. Bij het woord ‘respectvol’ dwaalde haar blik schijnbaar toevallig richting de kritische delegatie. Mensen die zich hier niet in konden vinden stond het vrij om de zaal te verlaten, voegde zij daaraan toe. Het staat iedereen op zo’n avond altijd vrij om weg te gaan, lijkt mij, maar ik denk dat dit een veilige en respectvolle manier was om te zeggen dat dwarsliggers eruit gezet zouden worden.

Beverly Jackson wilde van Nirit Peled weten waarom het overvloedige wetenschappelijke bewijs voor het fysieke overwicht van mannen op vrouwen in dit programma eigenlijk niet aan de orde was geweest. ‘Hmmm, sfééértje?’ zei Woelkens, alsof er iemand geschoffeerd was. Instemmend gelach volgde.

‘Het punt is dat er geen wetenschappelijke consensus ís,’ zei Peled, ’daarom leek het mij beter om dit aspect buiten beschouwing te laten.’ Zoals ik vorige week liet zien is die consensus er wel degelijk. Ik kan me niet voorstellen dat de researchers van Tegenlicht al dat onderzoek niet konden vinden, waarschijnlijk is gewoon besloten om te doen alsof het niet bestaat en dat desgevraagd stug vol te houden. Dit wordt ook wel gaslighting genoemd: met een stalen gezicht feit en fictie omdraaien. Donald Trump is er een meester in, maar de identiteitsbeweging kan er ook wat van. Het succes van de transideologie berust voor een belangrijk deel op gaslighting. Bij dit onderwerp is het extra effectief, omdat de meeste mensen niets weten over ‘gender’ en dus vrij makkelijk te misleiden zijn.

Ik vroeg aan Peled waarom Judith Butler in Tegenlicht geen enkele kritische vraag kreeg, terwijl haar denkbeelden over sekse en gender inmiddels behoorlijk omstreden zijn. De verklaring was eenvoudig: zij was niet als laatste bij Butler langs gegaan, om haar te laten reageren op de diverse standpunten, maar juist als eerste. Zij had een ‘privé-college’ van Butler gekregen, en daar het raamwerk van haar film op gebaseerd. De zelfvoldaanheid waarmee Butler zat te orgelen was opvallend, ik schreef het vorige week, maar dat was dus geen wonder, in plaats van een geïnformeerde interviewer had zij een eerbiedige studente tegenover zich, die haar woorden als lesstof beschouwde. Bij het woord ‘privé-college’ ging in de zaal een kirrend zuchten op. ‘Wow,’ zei een jonge vrouw, ’een privé-college van Judith Butler! Dat zou ik ook wel willen!’ Peled straalde.

Tussen individuele sporters bestaan honderden voor- en nadelen, op basis daarvan kun je geen competities organiseren, terwijl het verschil tussen mannen en vrouwen universeel is, en dus een geschikte, logische basis voor categorische scheiding

Judith Butler is sinds enige tijd ook non-binair en van pronouns veranderd, dat wist ik, maar ik vergat het even en op een gegeven moment verwees ik naar Butler als ‘zij’. Een verontwaardigd gesis steeg op. ‘Hen! Het is ‘hen’! Je moet ‘hen’ zeggen!’ Ik switchte, maar voor een aantal aanwezigen was het al te laat, ik had mijn spreekrecht verspeeld. ‘Hou toch je mond!’ riep een vrouw. ‘Doe die microfoon dicht!’

Opnieuw herhaalde Woelkens haar bezwering: er was afgesproken dat dit een veilige omgeving was waar iedereen mag zijn wie/hij/zij/die is, en waar we respectvol met elkaar omgaan, wisten wij het nog? En, nogmaals, mensen die het daar niet mee eens waren konden weggaan. ‘Je mág kritisch zijn,’ bleef zij maar herhalen, ‘we hóeven niet allemaal dezelfde mening te hebben.’ Je zou denken dat dat in een debatcentrum vanzelf spreekt. ‘Máár: dit is een veilige omgeving, dus doe het met respect, en anders mag je weggaan.’ Haar sussende interventies begonnen steeds meer te klinken als een vorm van passieve agressie. De boodschap was duidelijk gericht aan de kritische delegatie, maar de agressie – gesis, gemompel, onderbrekingen – kwam juist van de andere aanwezigen.

Christine Karman bracht nog een ander kritiekpunt naar voren. De uitzending concentreert zich op de vraag of transvrouwen gedwongen kunnen worden hun hormoonhuishouding aan te passen. Maar dat is het punt helemaal niet, zei Karman. Hormonen maken wel enig verschil, maar doorslaggevend is het verschil in bouw tussen mannen en vrouwen. Dat je dat kunt wegnemen met hormonen is een fictie, er zijn vrijwel geen serieuze sportmedici die daarin geloven. Sportonderzoekster Elling knikte en schudde nee tegelijk. Je zag haar denken: dat is waar, maar als ik dat hier hardop zeg is dat vloeken in de genderkerk, dus misschien beter van niet.

Transatlete Jaylilah Jada van Gorkum is in de hormonale fase van haar transitie en vertelde hoe zij haar spierkracht voelt afnemen. Reikhalzend ziet zij uit naar de dag dat zij al haar mannelijke voordeel kwijt zal zijn. Een dag die dus nooit zal komen. Iedereen zweeg, Mandy Woelkens, die een boek over gender schreef, Nirit Peled, die er een film over maakte, en ook Agnes Elling zei niets. Pas na afloop, bij een glaasje, gaf zij toe dat het niet klopt.

Net als in de Tegenlicht uitzending was de consensus in deze zaal overduidelijk: transvrouwen zijn vrouwen en niets mag hun deelname aan vrouwensport in de weg staan. De jongeman die het felst op mijn ‘misgendering’ van Butler reageerde kwam met het argument dat mensen die opgroeien op grote hoogte ook een atletisch voordeel hebben en dat het man-vrouw voordeel net zoiets is. In Tegenlicht zegt Judith Butler iets dergelijks, een zwemmer die opgroeit met een privézwembad heeft een oneerlijk voordeel ten opzichte van iemand die dat voorrecht niet had. Geduldig legde Christine Karman nog eens uit dat dit onzin is. Tussen individuele sporters bestaan honderden voor- en nadelen, op basis daarvan kun je geen competities organiseren. Het verschil tussen mannen en vrouwen is universeel en dus een geschikte, logische basis voor categorische scheiding. Wanneer je die laat vallen, zullen vrouwen uiteindelijk altijd tweederangs sporters zijn. ‘Ach meneer, u heeft gewoon niet gelijk!’ sprak de misgender-boa. Er viel een stilte, waarin deze microagressie met de mantel der wokeheid bedekt werd.

De gespreksleidster sloot af. Nu kwam dus het gedeelte waarbij we met de lift of over de trap naar beneden gingen, legde zij uit, en het verzoek was elkaar ook daarbij respectvol te bejegenen. Mocht er een uitgever zijn die een kinderboek getiteld Hoe overleef ik een gedachtenwisseling wil uitgeven, dan moet hij zeker eens met Mandy Woelkens praten. Je staat er niet bij stil, als oude witte man, maar je kunt in zo’n trappenhuis zomaar naast iemand met een andere mening komen te lopen, en dat kan best ‘onveilig’ voelen.

In de bar, na afloop, werd het pas echt onveilig. De jongeman die Christine Karman ‘meneer’ noemde was nog niet tevreden. Met een zware rugzak op ploegde hij zich door de menigte, tot hij achter haar stond. Iemand quasi-per-ongeluk met je rugzak een klap verkopen, ik ken dat geintje, en wist nog net op tijd mijn arm ertussen te steken. Ook een ‘activist’, denk ik.