Als scholier maakte ik het moment mee dat het zwarte schoolbord met krijt, de leesplank en de schoolplaten gezelschap kregen van audiovisuele leermiddelen. Dat was wat hoor, als twee kinderen de opdracht kregen de gordijnen dicht te doen en de meester kwam aangereden met het zojuist door school aangeschafte televisietoestel, verbonden aan een imposant zilveren apparaat, een zogeheten videocassetterecorder. Wat we te zien kregen waren of opgenomen uitzendingen van de nationale Schooltelevisie, of educatieve films uit de Disney-bibliotheek. Ik zie de boomknagende Canadese bevers en zalmsnackende beren nog voor me.

De meeste indruk op mij maakte een Disney-filmpje waarin werd uitgelegd wat een kettingreactie was. In een grote kubus van spiegelglas was de vloer bedekt met een stuk of duizend muizenvallen. Muizenvallen zoals wij die hier ook hebben, maar het plankje was van rood plastic. Op de gespannen veer van elke muizenval lag een witte pingpongbal. En er was één losse pingpongbal, die door een gaatje in het plafond in de kubus werd gedropt. De rest van de film was een montage van wat er vervolgens gebeurde, vanuit verschillende camerahoeken en op verschillende snelheden. Het was ongelooflijk. De pinpongbal viel op een muizenval, die zichzelf en zijn eigen pingpongbal lanceerde, die op andere muizenval landden, die zichzelf lanceerden, op andere muizenvallen landden, enzovoorts. Een paar seconden lang was die gespiegelde kubus een explosie van knallende veren, kaatsende pingpongballen en klaterende rode muizenvallen. Horen en zien verging je. En dat, maar dan honderdmiljoenmiljard keer zo heftig, was een kernexplosie. Ik moest de afgelopen weken geregeld denken aan dat filmpje. Op YouTube kon ik het niet terugvinden, maar er blijken talloze varianten van in omloop. De muizenval-pingpongbal-demonstratie is een klassieker van het aanschouwelijk natuurkundeonderwijs. Recent werd hij opnieuw ingezet om te visualiseren hoe een epidemische besmetting werkt. Zelfde principe.

De NAVO vindt het niet verantwoord om militair op te treden tegen Rusland omdat dat het begin zou kunnen zijn van een ‘nucleaire escalatie’, hoor je de afgelopen weken voortdurend. Dan is de ‘Derde Wereldoorlog’ een feit en waarschijnlijk ook het einde van de menselijke beschaving. ‘Nucleaire escalatie’ lijkt te staan voor een noodlottige kettingreactie van nucleaire bombardementen. Als er een kernbom wordt gegooid, ongeacht door wie of óp wie, kan de tegenpartij niet achterblijven en gooit er ook een. Vervolgens gaat het van kleine kernwapens naar grote, worden complete landen weggevaagd, vallen er tientallen miljoenen doden en gaat de zon uit. De metafoor voor een kernexplosie, een onstuitbare kettingreactie, is ook de metafoor voor een nucleaire oorlog geworden. Wie Poetin nu provoceert, met een no-fly zone bijvoorbeeld, gooit een pingpongbal in die kamer vol muizenvallen en vanaf dat moment kunnen we alleen nog machteloos toekijken en hopen dat we het overleven. Of juist niet, want daarna komt de nucleaire winter en kun je waarschijnlijk maar beter dood zijn. Willen we dát soms?

Je gooit een pingpongbal in die kamer vol muizenvallen en vanaf dat moment kun je alleen nog machteloos toekijken en hopen dat je het overleeft.

Zo’n ‘escalatie’, hoe moeten we ons dat voorstellen? Wanneer begint die? Bij het afvuren van de eerste kernbom? Of eigenlijk pas bij de tweede, in reactie op de eerste? Of bij de derde, in reactie dáárop? Kan Poetin de oorlog ‘escaleren, of vereist dat twee actieve partijen, die om beurten een stap verder gaan? Is een ‘escalatie’ niet net zo goed een reeks keuzes, zoals elke vorm van oorlog?

Het Kremlin is een zwarte doos waaruit weinig licht ontsnapt, dus het is waarschijnlijk verstandig dat we niet instaan voor Poetin’s toerekeningsvatbaarheid. Hij kan in theorie plotseling iets volslagen idioots doen. Dat was de invasie van Oekraïne om te beginnen al. Dat is Marioepol, dat is Boetsja. Een kernbom op Kiev zou dat ook zijn. Maar waar staat dat dat het begin van een onbeheersbare escalatie zou zijn? Kan Poetin óns dwingen tot het vernietigen van de aarde? Twijfelen wij eigenlijk ook aan aan onze eígen toerekeningsvatbaarheid? Je zou haast denken dat Poetin zijn vinger niet alleen op zijn eigen rode knop heeft, maar ook op die van ons.

Zijn we onze moxie kwijt? Komt het wel handig uit om zo’n ‘escalatie’ voor te stellen als een soort Armageddon?

Je leest in gezaghebbende tijdschriften over ‘escalatie dominantie’, het ‘veiligheidsdilemma’, de ‘nucleaire paradox’ en de ’44 treden op de escalatieladder’ uit het standaardwerk van Herman Kahn (die Stanley Kubrick inspireerde tot Dr. Strangelove), je ploegt je een weg door de nucleaire escalatiescenario’s van de Carnegie Endownment for International Peace en verslagen van de war games die ze op het Pentagon spelen. In een van die games, dit was ten tijde van Obama, valt Poetin een Baltische staat binnen en vuurt een klein (‘tactisch’) nucleair wapen af op een Duitse militaire basis, om de NAVO-reactie te vertragen. Een van de spelersgroepen, kabinetsleden en hoge militairen, besloot tot een nucleair bombardement van Wit Rusland, dat niets met het conflict te maken had. In een andere groep zat de veiligheidsadviseur Colin Hackett Kahl. Als een van de weinigen pleitte hij tégen een nucleaire tegenaanval. Conventioneel doorvechten en Moskou diplomatiek volledig isoleren, was zijn advies. Het werd gevolgd en de escalatie stopte. Wie uiteindelijk ‘won’ vertelt het verhaal niet, maar het nucleaire Armageddon bleef uit. Colin Hackett Kahl is de huidige Amerikaanse onderminister van defensie. We weten dus dat het kan, en toch doen we niets.

Desert Storm, Enduring Freedom, Ace Guard, Allied Force, Ocean Shield, Red Dawn, Urgent Fury, hebben al die heroïsch getitelde maar grotendeels mislukte NAVO-operaties van afgelopen jaren zo’n zware kater nagelaten dat we, nu aan onze eigen grens de ernstige oorlogsmisdaden plaatsvinden sinds Srebrenica, geen zin meer hebben? Zijn we onze moxie kwijt? Zijn we een beetje uit-geïntervenieerd?

Komt het eigenlijk wel goed uit om zo’n ‘nucleaire escalatie’ voor te stellen als een soort Armageddon? In plaats van wat het evengoed kan zijn, een gruwelijk nieuw precedent, maar ook niet meer dan dat? En vooral ook: de verantwoordelijkheid van wie op die knop drukt? Is die metafoor van de onbeheersbare escalatie ons alibi om geen verantwoordelijkheid te hoeven nemen? Uit angst om degene te zijn die de pingpongbal door het gaatje laat vallen?