Toespraak in het Verzetsmuseum in Amsterdam op zaterdag 24 februari 2024 naar aanleiding van het verschijnen van het boek Schoonvader van Poetins geheim agent van Roel van Duijn.

Beste Roel van Duijn!

Wanneer we elkaar voor het eerst hebben ontmoet, daarover zijn we het – geloof ik – niet eens, maar wel is zeker dat wij elkaar tegen het lijf liepen op een nacht in 1975, toen je net als wethouder was gewipt uit de Amsterdamse gemeenteraad. Gelukkig sleurde je Han Lammers mee in je val, zijn verdiende loon. Kort daarna werd Lammers voor lange tijd als landdrost opgesloten in de Flevopolders, het toenmalige Siberië van Nederland. 

Destijds trof ik je verslagen aan voor het stadhuis, dat toen nog lag aan een grachtje bij de Wallen. Het was januari, koud, druilerig en donker, en al pratend begonnen we aan een wandeling. We spraken over de politiek en wat daar allemaal mis mee was. Onderweg belde je aan bij een vriendin en hoewel het nog pas vier uur was in de morgen, bleek ze onmiddellijk bereid een eitje voor ons te bakken, want we hadden honger. 

Make love, not war, riepen wij. Dat was makkelijk geroepen, maar wat wisten wij eigenlijk van de oorlog?

In mijn herinnering hebben we toen voor het eerst geschaakt. Hoe opwindend ook, je kwam door het spel tot rust, dat is altijd zo gebleven. Tevens was onze vriendschap daarmee bezegeld. Wij zijn ook blijven schaken, soms met tussenpozen van jaren. Dan ging bij mij de buitenbel en stond Roel voor de deur. ‘De schaakman!’, riep hij uit het trapgat naar boven. Ik riep dan terug dat ik deze week geen potjes schaak meer nodig had, maar Roel stond al binnen.

Op een van die séances heb ik je niet alleen leren kennen als een ideoloog, maar ook als de pragmaticus die je later steeds meer zou worden, hoewel je ook altijd een idealist bent gebleven. Ik ging even een brood halen en toen ik terugkwam, had je in mijn voorraadkast een blikje sardientjes gevonden. Al snel at je met smaak een boterham met geprakte sardines.

‘Ik dacht dat jij vegetariër bent’, zei ik.

Dat was ook zo. Alleen sardientjes waren meer een soort plantjes, en dan mocht het. 

Roel, je nieuwe boek heet: Schoonvader van Poetins geheim agent. Daar kom ik zo op terug naar, maar ik wil het eerst hebben over de ondertitel: Tien jaar oorlog en liefde. De Vlaamse uitgeverij Casterman, bekend van Kuifje, geeft een serie stripboeken uit onder de titel: Oorlog en liefde. Die verhalen heten Het eerloze leger, Schemeravond of De laatste lente. Zij spelen zich af in de Tweede Wereldoorlog en hebben één ding gemeen: aan het eind overwint de liefde altijd. Dat is in jouw boek ook het geval, alleen moet in jouw boek de liefde eerst een hele zware nederlaag lijden. In jouw boek verliest de liefde eerst de slag bij Stalingrad. De oorzaak daarvan ligt in de overtuiging dat op een ander terrein, namelijk op dat van de moraal, een andere, veel belangrijker oorlog gewonnen moet worden. 

We zijn allebei opgegroeid na Tweede Wereldoorlog. Liefde heeft een belangrijke rol in ons leven gespeeld. We zijn beiden verschillende malen getrouwd, we hebben beiden kinderen en we hebben beiden de dood meegemaakt van een grote liefde. Daarnaast ben jij, en ik zeg het zonder ironie, liefdesverdriet-therapeut geweest. Ook was je de ambtenaar van de burgerlijke stand die mij eens heeft getrouwd. Toen ik je daarvoor vroeg, leek het woord ‘burgerlijk’ in ‘burgerlijke stand’ mij misplaatst, maar je verschijning als ambtenaar was oogverblindend. Je droeg een negentiende-eeuws, driedelige pak met horlogeketting, dat misschien nog van je overgrootvader was geweest. Je zag eruit als de reder uit De Onedin Line, die zijn matrozen op fel kapitalistische wijze uitbuit. In die outfit hield je een geweldige toespraak, je was, op al die trouwerijen, de beste ambtenaar van de Burgerlijke Stand die ik ooit heb meegemaakt.

Van de liefde, zo durf ik te stellen, weten wij weliswaar niet alles, maar toch wel veel. 

Make love, not war, riepen wij. Dat was makkelijk geroepen, maar wat wisten wij eigenlijk van de oorlog?  

Bijna niets. 

Ja, je had in onze jeugd de Vietnamoorlog waar je tegen demonstreerde, maar die was ver weg en bovendien hadden de Amerikanen het gedaan. Nederland de Navo uit, de CPN erin. Liever een Rus in je keuken, dan een raket in je tuin. Nog onlangs, Roel, herinnerde Herman Vuijsje je eraan dat je in 1970 de ‘Volksuniversiteit voor Sabotage’ hebt opgericht, een instelling die opriep het Nederlandse leger zo veel mogelijk te tegen te werken. Veel kwam daar godzijdank niet van terecht, maar het hielp wel mee om het Nederlands leger zo te verwaarlozen dat soldaten bij een oefening ‘pang!’ moesten roepen omdat ze geen schietpatronen hadden meegekregen.

Tegenwoordig pleit je voor een herinvoering van de dienstplicht, die wijzelf nooit hebben ondergaan. Van Provo tot Navo, dat is een Werdegang die jij hebt gemaakt en die qua omvang nogal lijkt op die van Alexander Cohen: van anarchist tot monarchist. 

Van Provo tot Navo, dat is een Werdegang die jij hebt gemaakt en die qua omvang nogal lijkt op die van Alexander Cohen: van anarchist tot monarchist. 

Moeten we, Roel, met de wetenschap van nu niet samen naar het Museumplein gaan? Om daar een bord te plaatsen met de tekst: ‘Hier kwamen op 21 november 1981 ruim 400.000 struisvogels bijeen om te demonstreren tegen de plaatsing van Amerikaanse kruisraketten op Nederlands grondgebied.’

Het was een ideetje van Theo van Gogh, nooit uitgevoerd, maar de tijd is er rijp voor.

Schoonvader van Poetins geheim agent is in de eerste plaats een over de oorlog in Oekraïne, over Poetin en Rusland. Het boek bevestigt wat we al wisten, namelijk dat Russische overheidsdienaren, voor zover je ze dienaren kunt noemen, altijd liegen. Het is een gewoonte die al honderden jaren is ingebakken. Begonnen tijdens het tsarisme, kreeg de gewoonte een enorme boast tijdens de Sovjet-Unie, en voor Poetin is het geen tweede natuur maar een eerste natuur geworden. 

Maar wat je boek ook laat zien, is wat dat doet met gewone Russen: ontkennen, wegkijken, accorderen, meelopen, aangeven – een heel scala van onaangenaam gedrag. Ook in het westen niet onbekend, maar werkelijke democratieën zijn zich ervan bewust dat je op leugen en wantrouwen geen vrije samenleving kunt bouwen.   

Er is Roel in het verleden vaak verweten dat hij naïef is en dat zijne politieke ideeën onuitvoerbaar zijn, omdat de mens nu eenmaal tot het kwade geneigd is en niet tot het goede. Maar juist daardoor is je boek niet alleen een politiek narratief geworden, maar vooral ook een thriller. Bij het lezen daarvan ontsnapte me steeds vaker een schrikreactie: 

Roel, niet doen!

Roel, pas op!

Roel, kijk uit, achter je!

Een vrouw zoeken op een datingsite zou ik persoonlijk geen man aanraden. Een Russische vrouw zoeken op een datingsite al helemaal niet. Lang geleden, ik was nog geen 20, ben ik door mijn vader naar de Sovjet-Unie gestuurd om, zoals hij zei, ‘het communisme af te leren.’ Het waren de jaren zestig en aan de hand van Rusland-correspondent Martin van den Heuvel liep ik rond in Moskou en Leningrad. Een maand lang en die tijd heb ik twaalf huwelijksaanzoeken van Russische vrouwen gekregen. Ze wilden allemaal weg en waren zelfs bereid helemaal naar Finland te zwemmen. Ik herinner mij dat damkampioen Ton Sijbrands tijdens een toernooi in Moskou een Russische vrouw ontmoette. Eenmaal in Nederland getrouwd, voltrok de scheiding zich met een Ischa Meijer-achtige snelheid.

Lang geleden, ik was nog geen 20, ben ik door mijn vader naar de Sovjet-Unie gestuurd om, zoals hij zei, ‘het communisme af te leren.’

In het boek loopt Roel rond als een eigentijdse Candide, niet in Portugal maar in Rusland. In de goedheid zijner hart koopt hij ook nog een huis voor de dochter van zijn Russische vrouw. Dat spaargeld zie je nooit meer terug, roept een koor van cynici hem uit alle hoeken en gaten tegemoet. Maar Roel, je doet het toch. Dan verschijnt een Russische geheime agent in de familie. Arme Roel, daarbij vergeleken stelt de BVD helemaal niets voor. In Nederland was je al eens een diepvriesfiguur, maar dan in de figuurlijke betekenis. In Rusland worden tegenstanders van het regiem letterlijk diepvriesfiguren. Niet te lang natuurlijk, want uiteindelijk moet je lichaam wegrotten, weet ook Navalny.

Tenslotte heb je je Russische vrouw aan de kant gezet. Fatsoenlijke mensen werken niet voor Poetin, betalen niet voor Poetin, trouwen niet voor Poetin en neuken niet voor Poetin. Gelukkig vond je snel een nieuwe vrouw. 

Een Duitse, dit keer. 

Verdammt nog mal! Hoe krijg je het voor elkaar? Dat mag ik hier in het Verzetsmuseum toch wel zeggen. Niettemin hoop ik dat je dit keer voor eens en voor altijd gelukkig wordt. 

Maar als vriend blijf ik zeggen: Pas op, Roel! Kijk uit, achter je! 

Schoonvader van Poetins geheim agent
Roel van Duijn
Walburgpers
€29,90

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.