Lang gold Jan Brokken als een buitenbeentje in de letteren, als iemand die tussen de geijkte kaders door glipte. Voor een journalist waren zijn reportages te diepgravend en impressionistisch, voor een literator zat hij juist te veel vastgeklonken aan de werkelijkheid. Critici zagen wel dat die Brokken mooie boeken schreef, maar bij het grote publiek bleef hij ondergewaardeerd.

Dat veranderde in de nieuwe eeuw met het verschijnen van het tweeluik Mijn kleine waanzin en In het huis van de dichter, twee autobiografische romans, en vooral met De vergelding, waarin hij een onbekende oorlogsgeschiedenis openbaarde die zich in zijn geboortedorp Rhoon afspeelde. Door zichzelf en zijn eigen historie meer te verbinden met zijn onderzoeksjournalistieke werk, kregen deze boeken een extra dimensie, een noodzaak. Hiermee werd Brokken eindelijk erkend als de literaire auteur die hij is. Het wachten is nu alleen nog op een grote literaire prijs.

In Brokkens omvangrijke oeuvre van meer dan dertig titels zijn twee hoofdthema’s aan te wijzen: de reis en de muziek. Zijn reisreportages voerden hem naar zulke uiteenlopende oorden als Burkina Faso, China, Ivoorkust, Frankrijk, de Baltische staten, Curaçao, Egypte en Guatemala. Maar met evenveel verve schreef hij over componisten als Erik Satie en Gustav Mahler, over Antilliaanse muziek en over pianist Youri Egorov.

In zijn nieuwe boek komen deze beide sporen samen en vormen zo een complex, ingenieus geheel. Het decor is ditmaal Indonesië, het land waar de ouders van Jan Brokken in 1935 naartoe emigreerden, al heette het toen nog Nederlands-Indië. Vader Han was predikant en islamdeskundige. Hij werd uitgezonden door de Nederlandse protestante kerk om ter plekke zieltjes te winnen, en tegelijk informatie te vergaren over de revolutionaire beweging die begin twintigste eeuw in islamitische kring steeds meer voet aan de grond kreeg.

Jan Brokken bezocht Indonesië in 1991 voor het laatst, en kan ditmaal dus minder putten uit eigen ervaring en waarneming. Dat deze fervente reiziger daarna nooit terugkeerde naar het land waar zijn ouders veertien jaar van hun jonge levens doorbrachten, had een duidelijke reden. Brokken voelde zich lange tijd buitengesloten als het om die Indonesische historie ging. Zijn beide oudere broers werden er geboren en zaten net als zijn ouders in het jappenkamp. Jan kwam ter wereld nadat het gezin in 1949 naar Nederland was gerepatrieerd. Hij kon niet meepraten, noch over de verrukkingen van het Indische leven, noch over de verschrikkingen van het kamp.

Maar als hij de brieven in handen krijgt die zijn moeder Olga vanuit Nederlands-Indië naar haar jongere zus Noor stuurde, beseft hij hoe weinig hij weet van deze jonge, levenslustige vrouw. Hij kent zijn moeder alleen als de ‘keurige domineesvrouw in Rhoon’, maar in deze epistels openbaart zich een heel andere kant: ze is ondernemend, verliefd, grappig, ondeugend. 

Olga zuigt de ervaringen van haar nieuwe leven in den vreemde gulzig in zich op. Het zijn karaktertrekken die ook de jongste zoon hebben gevormd: nieuwsgierigheid, opmerkingsgave en het talent om dat aan het papier toe te vertrouwen. Daarbij komt nog zijn muzikale gevoeligheid, die hij ook van zijn moeder heeft geërfd. Olga is een verdienstelijk piano- en orgelspeelster, die de kerkdiensten van haar man muzikaal ondersteunt. 

Behalve de Indische jaren van zijn ouders beschrijft Brokken in dit boek de levens van enkele componisten die een relatie met Indonesië hebben. Behendig meanderend en associërend legt de auteur verbanden. Zo verblijft het jonge paar de eerste maanden in Batavia en Buitenzorg, waar Olga graag door de fameuze botanische tuinen wandelt. Vele jaren later zal de zoon op de radio een muziekstuk horen dat diezelfde naam draagt: ‘De tuinen van Buitenzorg’. Het blijkt het slotdeel uit de Java Suite van de Russisch-Litouwse componist Leopold Godowsky.

Deze Godoskwy was een kleurrijk figuur, een perfectionist en een enorme globetrotter. Reizen, zo schrijft Brokken, ‘beschouwde hij niet alleen als een manier om (–) het culturele brein te prikkelen, maar tevens als filosofische, spirituele onderneming’. Waarmee de auteur meteen een klein zelfportret tekent: ook voor hem dient de reis immers als inspiratiebron.

De naam ‘Buitenzorg’ is veelbetekenend. Het bestaan van Brokkens ouders is hier inderdaad nog zorgeloos. Moeder Olga wijdt zich fanatiek aan de studie van het Maleis en het Makassaars, want Makassar, de hoofdstad van het toenmalige Celebes (Sulawesi), zal de eerstvolgende standplaats van vader Han worden. Het stel rijdt rond in open cabrio’s, bezoekt de sociëteit, het theater, de wereld van ruisende japonnen, ‘een deftige beweging’, aldus moeder. 

Maar met kleine tussenzinnetjes herinnert Jan Brokken er steeds aan dat dit leven vijf, zes jaar later zal eindigen in de ellende van de Tweede Wereldoorlog, de Japanse bezetting, de internering. Het contrast tussen het blije optimisme van een jong echtpaar en de duistere schaduw van de oorlogsdreiging geeft dit boek een bijzondere lading.

Op Celebes komen de eerste barstjes in het Indische sprookje van Han en Olga. De eerste komt in een geloofscrisis terecht (al zal hij dat woord zelf niet gebruiken), Olga moet aan haar baarmoeder geopereerd worden. Het paar blijft lang kinderloos, en als Olga eindelijk zwanger wordt, overlijdt het meisje bij de geboorte.

Zowel Han als Olga gaan zich steeds meer verbonden voelen met de ‘inlanders’. Waarom zou je altijd alles moeten willen verklaren, schrijft zij

“Mijn moeder is nooit bij machte geweest om me iets over de dood van haar eerste kind te vertellen,” schrijft Brokken. “Ook na de oorlog bleef het een onderwerp dat ze zelfs niet vagelijk aanduidde. Het bestond niet, althans niet buiten de geheime spelonken van haar geheugen. Ik hoorde pas op mijn veertiende dat ik een oudere zus had. Ik hoorde het van mijn vader, niet van haar.”

Intussen probeert Brokkens vader zich op Celebes staande te houden in het ingewikkelde spanningsveld tussen de stamhoofden, die vaak vasthielden aan hun primitieve geloof, de islamitische revolutionairen, die zich soms wel en soms niet voor het karretje van de ‘zending’ lieten spannen, en de Nederlanders die het protestantisme beogen te verspreiden. Het is een geloofsstrijd, een onafhankelijkheidsstrijd, maar ook een ordinaire machtsstrijd ineen.

Zowel Han als Olga gaan zich steeds meer verbonden voelen met de ‘inlanders’. Waarom zou je altijd alles moeten willen verklaren, schrijft zij aan haar zus, “een Makassaar of een Boeginees hoeft niet tot de kern van het mysterie door te dringen. Hij aanvaardt het, als nevel die niet dunner wordt en evenmin optrekt. Hij gaat het evenmin uit de weg, hij laat zich erdoor opnemen.”

Over de oorlogsperiode en de wreedheden in het kamp schrijft Brokken slechts summier. Het gaat hem duidelijk om iets anders. Na de oorlog vertelt Olga hoe ze op een ochtend door ‘de jap’ werd opgehaald. Samen met haar twee zoontjes werd ze in een open vrachtwagen weggevoerd naar het kamp. Langs de weg stonden Makassers toe te kijken. Opeens hadden er stenen door de lucht gevlogen. Het duurde even voordat tot haar doordrong dat ze werden bekogeld. Die openlijke beschimping had Olga meer geschokt dan de vernederingen die ze in het kamp zou doorstaan.

Geen wonder dat Olga gaandeweg steeds meer de zin en juistheid van het koloniale bewind is gaan betwijfelen. In een van haar laatste brieven schrijft ze: “Ik weet niet goed meer wat we hier doen. Het is het mooiste land van de wereld, ik zou hier altijd willen blijven, maar dan in gerechtigheid, en op basis van respect; en ik vrees dat dat niet meer mogelijk is.”

Respect en gerechtigheid – met die woorden krijgt dit mooie, gelaagde boek een nog altijd actuele moraal. 

Jan Brokken
De tuinen van Buitenzorg
Atlas Contact
€22,99