Volgens de Italiaanse maffiaspecialist Roberto Saviano is de maffia een hiërarchische, centraal aangestuurde en gecontroleerde organisatie. Het hoogste orgaan is de koepel, het bestuur van het criminele genootschap. Deze organisatie van sterke en criminele mannen, waarvan het bestaan lange tijd door de direct betrokkenen werd ontkend, blijkt een uiterst geheimzinnig en tot voor kort ongrijpbaar fenomeen. De maffia heeft grote invloed op het publieke leven, in het bijzonder op de politiek, de politie en de magistratuur. Hun invloed op de rechterlijke macht loopt vaak via contacten binnen de vrijmetselaarij. Lange tijd waren maffiosi de rijkste mannen op Sicilië, rond Napels en in Calabrië (de provincie in de voet van Italië). Ze konden zelfs ministers hun wil opleggen. Maffiosi hebben zich altijd verheven gevoeld boven politici. In hun ogen zijn politici mensen zonder principes oftewel mannen zonder eer. De macht van de Italiaanse maffia, oftewel La Piovra (De Octopus), reikt tot in de cel.

Antropologen hebben in het verleden ruim aandacht besteed aan machtige, sterke leiders. Deze zogenoemde ‘transactionalisten’, onder wie de Noorse antropoloog Frederick Barth, de Engelsman F.G. Bailey en de Britse Nederlander Jeremy Boissevain bestudeerden hoe deze mannen aan de macht zijn gekomen, wie hun vrienden zijn en hoe zij een schaar van volgelingen bijeenbrachten om hun belangen te verdedigen. De rode draad in hun werk is dat het sociale leven het best bestudeerd kan worden door alle aandacht te richten op de handel en wandel van machtige en invloedrijke personen. Ook hoe deze leiders op grond van rationele en niet-rationele overwegingen hun macht, door allerlei tactieken en machinaties, hebben weten te bestendigen. In deze studies ging het vaak om pioniers, zeer rijke boeren, zakenlieden, invloedrijke politici, sjamanen (een soort medicijnmannen) of hogepriesters. Onder hen bevonden zich ook self-made ondernemers, dominerende giganten met bijzondere, creatieve eigenschappen.

Als motto had Jan Schouten: ‘Mag het niet, dan doen we het juist’.

Deze lieden onderscheiden zich van anderen door hun vindingrijkheid en ondernemerstalent. De antropoloog Bonno Thoden van Velzen heeft in zijn inaugurale rede (1973), de preoccupatie met machtigen ‘het sterke man-paradigma’ genoemd. De sterke man fungeert als het centrum van het universum en het sociale leven wordt vanuit deze spil in kaart gebracht. Om zijn denkbeelden toe te lichten liet Thoden van Velzen zijn keuze vallen op de figuur Robinson Crusoë, enkele voorbeelden uit zijn Tanzaniaanse onderzoekspraktijk en een hogepriester onder de Djuka bosnegers in Suriname. Verschillende studies hebben laten zien hoe deze mannelijke pioniers (ja, het zijn voornamelijk mannen) rijkdom en macht vergaren, succesvol zijn en gerespecteerd worden door hun omgeving. Dit soort leiders en ondernemers zouden over formidabele psychische eigenschappen beschikken, stoutmoedig zijn en immer bereid zijn risico’s te nemen. Dit soort figuren worden doorgaans omringd door een groot aantal volgelingen en vrienden, soms ook door vijanden.

Aan het begin van de twintigste eeuw stonden dit soort pioniers en ondernemers in de VS bekend als rubber-, olie- en staalbaronnen, onder wie Julio César Arena, John D. Rockefeller en Andrew Carnegie. Carnegie, een ‘selfmade man’, kwam uit een arme Schotse weeffamilie en emigreerde op 12-jarige leeftijd naar Pittsburgh, Pennsylvania. Hij groeide uit tot een internationaal gerespecteerde staalgigant. Bij hun activiteiten als creatieve, onverschrokken ondernemers kwam ook een oneigenlijke vorm van rijkdomvergaring voor. Zo beschreef de historica Ida Tarbell de oliemagnaat John D. Rockefeller als ‘a cunning, ruthless Shylock, with a crabbed and miserly visage and soul’. In Nederland denk ik al gauw aan ondernemers als Heineken-magnaat Alfred Heineken, automobielfabrikant Hub van Doorne en horeca-ondernemer Gerrit van der Valk, maar ook aan ‘de ondernemer in assertiviteit’ Jan Schouten. Schouten was in de jaren tachtig de oprichter van een  internationaal opererend Human Resource bedrijf, zichzelf noemend University of Applied Sciences. Kennis van culturen geeft, aldus de psychotherapeut Schouten, antwoord op verschillen in gedrag. Als motto had Jan Schouten: ‘Mag het niet, dan doen we het juist’. Deze transactionalisten hebben bij hun studies, opmerkelijk genoeg, hun oog niet laten vallen op succesvolle maffiabazen, terwijl zij de aangewezen personen zijn voor de invulling van het profiel van ‘de sterke man’.  Evenals creatieve ondernemers, invloedrijke politici en hogepriesters zijn zij steeds op zoek naar kansen en mogelijkheden om hun diensten aan te bieden. Ze zijn daarin ook creatief. Om hun doelen te bereiken maken zij bewust gebruik van illegitieme middelen. Een goed voorbeeld hiervan is hoe de voormalige koning van de onderwereld in New York, Charles ‘Lucky’ Luciano, na zijn verbanning in 1946 uit de VS in zijn geboorteland Italië een bloeiende handel in verdovende middelen met vertakkingen naar de VS heeft opgezet – met dank aan de clandestiene immigranten die zich inscheepten met kartonnen koffers vol met sinaasappels, kaas, ansjovis, olijven en… drugs. 

De hoofdpersoon uit de zeer succesvolle roman The Godfather (1969) van Mario Puzo, Don Vito Corleone, zou een ideaal personage zijn voor zo’n studie. Zijn eigenlijke naam was Vito Andolini. Als 12-jarige jongen was hij het eiland Sicilië ontvlucht, want een half jaar eerder had de plaatselijke maffia zijn vader en later zijn oudere broer vermoord. In 1917 wordt Vito door zijn moeder op de boot gezet naar de VS. Het verhaal van The Godfather is ijzersterk en de auteur Mario Puzo heeft zich zeer goed gedocumenteerd. ‘It is a story about power,’ schrijft regisseur Francis Ford Coppola in het voorwoord van de vijftigste verjaardag van de uitgave van het boek. Don Vito beschikte over een groot netwerk van invloedrijke en corrupte politici, rechercheurs, vakbondsbazen en zelfs rechters. Zonder al te veel op de voorgrond te treden verdiende  hij een vermogen in de gokindustrie. Later investeert hij ook in legale ondernemingen. De charmante en innemende Vito Corleone heeft ondernemerstalent en werd multimiljonair. Bij de verdere uitwerking van de hoofdpersoon van zijn film heeft de maffioso Joe ‘Bananas’ Bonanno (1905-2002) model gestaan. Bonanno verwierp en kritiseerde de Amerikanisering van de maffia als een gedegenereerd neven-verschijnsel van de door hem geïdealiseerde levensstijl. Hij was en bleef ‘een man van eer.’ In de film fungeert Vito Corleone (1892-1954) ook als patron binnen zijn clan. Hij heeft één dochter en drie zonen die ieder een aspect van zijn persoonlijkheid hebben geërfd. Aangezien Don Vito uit principe weigert om met de andere maffiafamilies in de opkomende drugshandel te stappen, vindt er een aanslag op hem plaats. De maffiafamilie Barzini was hiervoor verantwoordelijk. The Godfather overleefde de aanslag. Als reactie op de mislukte aanslag op hun vader en de dood van zijn beschermeling, de ‘enforcer’ (afdwinger) Luca Brasi, zinnen de zonen van Vito Corleone op wraak. De familie werd ook nog geconfronteerd met een dode vis in het kogelvrije vest van Luca Brasi, de Siciliaanse boodschap dat zijn lichaam zich bevindt op de bodem van de oceaan. Uit wraak doodt Michael de maffioso Solozzo, die het vuile werk opknapte voor de familie Barzini, en de corrupte New Yorkse politiechef McClusky. Uiteindelijk wordt Mike de nieuwe Godfather. In Don Vito herkennen we de eigenschappen van het ‘sterke man-paradigma’, zoals zijn dominante rol in het nemen van beslissingen, zijn schat aan levenservaring, het goed inschatten van zijn tegenstanders,  risicovol en creatief ondernemerschap en resoluut optreden in geval van kansen en mogelijkheden. Een man van eer vraagt bovendien niet om gerechtigheid, hij moet zelf voor gerechtigheid zorgen. En: ‘mag het niet, dan doen we het juist’.

In Don Vito herkennen we de eigenschappen van het ‘sterke man-paradigma’, zoals zijn dominante rol in het nemen van beslissingen, zijn schat aan levenservaring, het goed inschatten van zijn tegenstanders,  risicovol en creatief ondernemerschap en resoluut optreden in geval van kansen en mogelijkheden.

De eerste twee decennia van de twintigste eeuw in de Verenigde Staten behoorden tot de criminele organisatie van de Zwarte Handen. Zij signeerden hun brieven met een tekening van een Zwarte Hand, druppels bloed of een geëxplodeerde bom. Op deze manier eisten de kleine sommen geld van hun mede Italiaanse migranten. De eerste leider van de Bende van de Zwarte Hand in de VS was Giuseppe Morello (1867-1930). Morello, afkomstig uit Corleone, had maar één vinger in zijn rechterhand. Morello was in het bezit van een zware knevel, hij had staalharde ogen, een droge raspende stem en een granieten gezicht. Volgens degenen die hem hebben gekend was hij meedogenloos en extreem gewelddadig. In Sicilië was hij op de vlucht vanwege verdenking van moord, veediefstal en valsemuntertij. In 1892 is hij, straatarm, in de  maalstroom van miljoenen Italiaanse migranten, geëmigreerd naar de VS. In New York zette hij zijn criminele activiteiten op grote schaal voort. Zijn specialisme was het bedreigen van Italiaanse winkeliers en lokale ondernemers en het heffen van pizzo, beschermingsgeld. De lijken van verraders kregen een aparte behandeling, want die werden gemetseld in holle vaten. De Amerikaanse historicus Mike Dash schreef over Giuseppe Morello: ‘The most important quality that Morello sought in his new associates was absolute reliability. His lieutenants were related to him by blood or marriage or were recruited from Corleone. These were men the Clutch Hand had known and trusted in  Sicily, and who knew and trusted him in turn. Morello was proud of this fact. Letters written by the boss and his closest advisers were signed not only with their names, but also with the salutation ‘All of Corleone’. De mannen spraken Siciliaans onder elkaar, de taal waarin een man van eer zich uitdrukte en vertrouwen wekte. Morello past prima in het profiel van de sterke man.

Zijn specialisme was het bedreigen van Italiaanse winkeliers en lokale ondernemers en het heffen van pizzo, beschermingsgeld. De lijken van verraders kregen een aparte behandeling, want die werden gemetseld in holle vaten.

Johnny ‘The Fox’ Torrio was degene die de Black Handers een toontje lager heeft laten zingen. Een aantal werd vermoord. Het was ook het begin van De Drooglegging, waarin het gebruik van zware drank werd verboden door de wet. Het was ook een uitgelezen kans voor nieuwe criminelen om hun slag te slaan. Het was de periode van The Bootleggers, mannen met grote lieslaarzen aan die de grens met Canada naar de VS overstaken met grote hoeveelheden whisky in hun laarzen. Het was ook een periode waarin nieuwe maffialeiders opkwamen, behalve Torrio, ook Charles ‘Lucky’ Luciano en de jonge Alphonse al Capone. Capone was in het criminele milieu begonnen als uitsmijter van de Four Deuces, gevestigd op 2222 South Wabash; een saloon, annex goktent en hoerenkast. Al Capone werd door Torrio ook ingehuurd als ‘enforcer’; iemand die in staat is wanbetalers en onwillige hoeren onder fysieke druk te zetten. De meisjes zullen hem ook seksueel hebben bediend, want Capone heeft toen de geslachtsziekte syfillis opgelopen, die, onbehandeld, uiteindelijk leidde tot zijn krankzinnigheid. In een ander verhaal heeft hij de ziekte opgelopen door het contact met een Grieks meisje in een bordeel in Chicago. Zijn bijnaam, Scarface, verkreeg hij door het grote litteken op zijn linkerwang, het resultaat van een gevecht in The Harvard Inn waar hij een tijdje werkzaam was als uitsmijter. Torrio, die in de onderwereld de bijnaam had verworven van The Brain, was de grondlegger van de confederatie van Gangs, die met elkaar gingen samenwerken en afspraken maakten. In New York bestonden deze misdaadsyndicaten uit de zogeheten ‘Five Families’, alle vijf met hun wortels in Sicilië. Dat waren de familie Bonanano, de familie Gambino, de familie Genovese en de familie Lucchese. Drie van deze families, Gambino, Genovese en Lucchese, werden opgericht na het uit elkaar vallen van familie Morello, de eerste Godfather in de VS. Ieder familie telde wel tweehonderd leden, alsmede vele handlangers. De Amerikaanse criminele maffiosi, onder wie Carlo Gambino en zijn opvolger ‘Big Paul’ Castellano, Alphonse al Capone en zijn wapenleverancier Giuseppe ‘Joe’ Bonanno, Joe Colombo, Charles Luciano en Frank Costello pasten prima in het profiel van ‘de sterke man’. Het waren autocratische bazen, ondernemers die bereid waren risico’s te nemen en veel geld verdienden met de illegale handel in drank, gokken, prostitutie en drugs. De mannen onderhielden ook nauwe contacten met hun moederland, in de meeste gevallen Sicilië of Napels. 

De roman The Godfather is zeer succesvol verfilmd en bekroond met negen Oscars. De melancholische soundtrack van de Italiaanse componist Nino Rota is de andere succesvolle pijler van de film. De sleutel van het megasucces is, volgens kenners, gebaseerd op het belang van familiewaarden, waaronder trouw, respect, vriendschap en wederzijdse hulp. In het geval van de familie Corleone en de andere familieclans komt daar ook wraak bij. Voor de toeristenindustrie in Sicilië is de film aanleiding voor het organiseren van uitstapjes naar locaties waar verschillende scènes van The Godfather zijn opgenomen. Het stationnetje van het kuststadje Taormina in Oost-Sicilië fungeert in de film als aankomsthalte van de banneling Michael Corleone, die op de vlucht was voor de ultieme wraak van de familie Barzini. De film en het gedrag van de hoofdpersonen hebben ook grote invloed op leden van de georganiseerde misdaad in Nederland. Heineken-ontvoerder Frans Meijer, ‘stekel’ voor zijn vrienden, heeft de rolprent wel tweehonderd keer heeft gezien. ‘Hij kon er geen genoeg van krijgen.’ De andere Heineken-ontvoerder, Willem Holleeder, paste het recept van Don Vito, ‘keep your friends close and your ennemies even closer’, feilloos toe in zijn eigen criminele praktijk. Ook de moord op de lijfwacht van de Nederlandse hasjbaron Klaas Bruinsma, de kickbokser André Brilleman, wiens lijk in de Waal werd gevonden in een vat met cement, doet sterk aan de Amerikaanse maffia-praktijk denken. In hoeverre Ridouan Taghi door de film is beïnvloed is mij onbekend, maar hij moet hem zeker gezien hebben. Ook journalisten kunnen het slachtoffer worden van de maffia. in 1979 werd de Italiaanse journalist Mino Pecorelli vermoord vanwege het publiekelijk aantonen van banden van de zeer machtige politicus Giulo Andreaoti met de Italiaanse maffia. De maffia in Sicilië zorgde al enige decennia voor stemmen van zijn partij christendemocraten. Achter het politieke drama zat de Siciliaanse maffiabaas Gaetano Badalementi, de grote man van de pizza-connectie. Meer dan 1,5 miljard dollar werd aan illegale cocaïne en heroïne naar Amerika verscheept, dat werd witgewassen via Zwitserse banken. De pizzeria’s dienden als legale dekmantel voor de smokkel van heroïne. In één van de niet-afgedraaide shots uit de film zien we dat Fabrizio, de lijfwacht van Mike Corleone tijdens zijn verblijf op Sicilië, met zijn auto in Buffalo wordt opgeblazen. Fabrizio was illegaal in de VS gekomen, door de hulp van de New Yorkse maffiafamilie Barzini, uit dank voor de bomlegging waardoor de Siciliaanse vrouw van Michael Corleone, Appolonia, werd vermoord. Onder de valse naam van Fred Vincent had Farbrizio zich in Buffalo in de staat New York gevestigd. Daar was hij de trotse eigenaar van een pizzatent. De wraakmoord vond meer dan tien jaar na de moord op Michaels tweede  vrouw plaats. Ultieme wraak kent plaats noch tijd.   

The Godfather heeft grote invloed op leden van de georganiseerde misdaad in Nederland. Heineken-ontvoerder Frans Meijer, ‘stekel’ voor zijn vrienden, heeft de rolprent wel tweehonderd keer heeft gezien.

Het jaar 2023 was, aldus het KNMI, het warmste jaar sinds het begin van de metingen. Het was ook het jaar dat in Nederland in totaal 622 explosies hebben plaatsgevonden op particuliere woningen, bedrijfspanden, garages, winkels en auto’s, waarvan de meeste in de regio Rotterdam (195) en Amsterdam (154). Maar ook op andere plaatsen in Nederland vonden er opvallend veel aanslagen plaats. In Noord-Holland waren dat er 35, waaronder twee plofkraken bij juweliers. Het totaal aantal aanslagen was bijna drie keer zo hoog als in het jaar 2022. In dat jaar vonden er 228 geregistreerde explosies plaats. Bij de vele explosies zijn, wonder boven wonder, geen doden of gewonden gevallen, wél grote materiële schade. Dit gegeven wekt de nieuwsgierigheid op, niet alleen van de politie en wetshandhavers, maar ook van criminologen. Dat zware criminelen bomaanslagen gebruiken als middel om concurrenten onder druk te zetten of hun wensen kracht bij te zetten, is niet nieuw. Het doet mij sterk aan de maffia denken, dat wil zeggen het toepassen van strategieën van de Siciliaanse Cosa Nostra. Binnen de Italiaanse en Amerikaanse maffia is geweld, chantage en intimidatie een beproefde methode om personen te dwingen gevolg te geven aan bepaalde eisen. In het boek The Godfather van Mario Puzzo werd een afgehakt hoofd van het zeer succesvolle renpaard Khartoum, met een waarde van tien miljoen dollar, geplaatst in het bed van de machtige en invloedrijke filmbaas Jack Woltz. Daar ging een dwingend gesprek van de consigliere (raadgever) van de peetvader, Tom Hagen, aan vooraf. De dood van het paard en de bloederige bedscène was bedoeld als ultiem pressiemiddel om de wensen van maffiabaas Don Vito Corleone uit New York ingewilligd te krijgen. De filmbons werd wakker in zijn bed met een grote plas bloed. Bij de aanblik van het afgehakte hoofd van Khartoum schreeuwde hij het uit, maar aan de buitenwereld liet hij niets weten over de ware oorzaak van de plotselinge dood zijn geliefde renpaard. Het bleek een zeer succesvolle methode om de filmbons Jack Woltz te dwingen de opdracht voor een prominente filmrol te geven aan Johnny Fontane, het petekind van de peetvader. Het doen van aangifte bij de politie heeft Woltz nagelaten, bang voor de mogelijke gevolgen. Zo werkt de maffiaterreur. Kennelijk vinden dergelijke maffiapraktijken nu ook op kleine schaal in Nederland plaats. De drugseconomie dringt steeds dieper door in de haarvaten van de Nederlandse samenleving. Steeds meer Nederlanders worden geconfronteerd met de gevolgen daarvan. En geweld om iets af te dwingen is niet langer een middel dat criminelen onderling gebruiken. Zo werd in de zaak Ridouan T. een drietal moorden, de broer van de kroongetuige, de advocaat en de vertrouwenspersoon van de kroongetuige, in de bovenwereld gepleegd. Het is een vorm van openlijke terreur, waarbij de serieuze verdenking ligt bij Taghi en zijn organisatie. De nestor van de Nederlandse criminologie Cyrille Fijnaut heeft deze trend ‘de maffianisering van Nederland’ genoemd.

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.