“Het meisje was acht jaar en er moest een kies worden getrokken, maar de moeder wilde niet dat ze een plaatselijke verdoving kreeg. Want, zo beweerde ze, dat was gif waar haar dochter chronische-vermoeidheidssyndroom – CVS – van kon krijgen. Het kind moest het trekken van die kies maar met een ontspanningsoefening en een geurkaarsje ondergaan.” 

Aan het woord is Catherine de Jong, die als anesthesioloog bij kindertandartspraktijken werkt en daar soms ouders treft met vreemde ideeën over wat wél en niet gezond zou zijn voor hun kind. Volgens De Jong, die ook secretaris is van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, zijn deze ouders beïnvloed door influencers die op social media onzinnige medische adviezen geven. “Er is een overdaad aan desinformatie op internet en goede informatie is voor mensen vaak moeilijk te vinden,” zegt ze. 

Ze heeft dat achtjarige meisje uiteindelijk onder narcose gebracht, zodat haar kies kon worden getrokken. “De moeder was niet voor rede vatbaar,” vertelt ze. 

Met name jonge mensen nemen medische adviezen van influencers serieus.

De Jong maakt ook mee dat ouders, nadat een kind onder narcose is geweest, om een detoxificatie-behandeling vragen. “Om het lichaam te reinigen van de ‘giffen’ van de anesthesie. Dan leg ik uit dat de lever het slaapmiddeltje dat wij geven uitstekend kan afbreken en dat de laatste restjes gewoon worden uitgeplast.” 

De Jong ziet influencers die onwetenschappelijke medische adviezen geven als een gevaar. “Het ontbreekt bij bepaalde groepen mensen aan basale medische kennis. Door onwetenschappelijke adviezen op te volgen kunnen ze hun gezondheid schade toebrengen.”

Het blijken met name jonge mensen die medische adviezen van influencers serieus nemen. Uit een enquête van 3Vraagt, het jongerenpanel van EenVandaag, blijkt dat een derde van de ondervraagden weleens gezondheidsadviezen aanneemt van influencers op Instagram of TikTok. Jonge vrouwen doen dat twee keer zo vaak als jonge mannen.

Veel influencers hebben totaal geen medische achtergrond, maar dat weerhoudt hen er niet van met gezondheidstips te komen. Sommige van die tips hebben alleen een hoge amusementswaarde, bijvoorbeeld dat het gezond zou zijn om je mond met plakband dicht te plakken als je gaat slapen of dat je je darmen kunt zuiveren door klei te eten. Maar andere kunnen echt gezondheidsrisico’s met zich meebrengen: bijvoorbeeld de tip om over te stappen op een dieet van alleen rundvlees, omdat dat extreem helend zou zijn voor talloze aandoeningen, van depressie tot en met pijnklachten. Of het advies om een extra dosis zout te nemen wanneer je moe of gestrest bent of hoofdpijn hebt – je zal maar een hoge bloeddruk hebben en dit advies dagelijks opvolgen. Ook niet helemaal onschuldig is de onder sommige influencers populaire tip om in plaats van de pil een alternatieve anticonceptiemethode te gebruiken – want die is veel minder veilig. 

“Het irriteert me tot op het bot,” zegt huisarts en schrijver Rutger Verhoeff. Hij krijgt regelmatig te maken met mensen die hun informatie van influencers hebben en met wonderlijke verzoeken komen. “Mijn spreekkamer is zo langzamerhand veranderd in een drop zone,” zegt hij. “Er wordt allerlei informatie gedropt, uit kanalen afkomstig waarvan ik vermoed dat wetenschappelijke onderbouwing ontbreekt. Dat is geleidelijk gegaan met de komst van sociale media. Op een gegeven moment maakten bijvoorbeeld allerlei voedingssupplementen opgang. Mensen wilden opeens hun bloed laten onderzoeken naar de meest uiteenlopende vitamines waar je geen tekort aan hebt als je gezond eet en niet ziek bent. Ook kende men allerlei functies aan die vitamines toe die niet juist waren.

“Ik krijg ook mensen over de vloer die denken dat ze een tekort aan een bepaald mineraal hebben. Zink is een tijdje heel erg in geweest. En daarna had je seleen. Maar als je te veel seleen slikt, dan is dat eigenlijk toxisch. En dan heb je mensen die statines willen vervangen door rode gist-rijst. Daar heb ik zelf onderzoek naar gedaan en daar bleek een stofje in te zitten dat nierfalen kan veroorzaken als je er te veel van neemt. 

“Ik heb ook mensen gezien die onzinnige diëten volgden die op sociale media werden gepropageerd. Zo kwam er een patiënt bij me met diarreeklachten. Die bleek alleen avocado’s te eten. Of mensen die een burn-out op advies van een influencer op een bepaalde manier probeerden aan te pakken en uiteindelijk aan het einde van hun Latijn bij mij kwamen.

Mensen hebben geen vertrouwen meer in de gevestigde orde. De positie van de expert is aan erosie onderhevig.

Ignaas Devisch, hoogleraar medische filosofie en ethiek

“En dan zijn er de patiënten die beginnen over medicijnen: of ik wel weet wat er allemaal in zit, vulmiddel en zo. Het is goed dat patiënten vragen wat er in een medicijn zit. Maar ik heb meegemaakt dat iemand een alternatief voor antibiotica wilde tegen een longontsteking. Ik heb een patiënt met een longontsteking gehad die uiterst benauwd in bed lag, over wie de partner zei: ‘Ze wilde eerst paddenstoelen proberen alvorens met die vieze medicijnen te beginnen.’ 

“Kijk, men hoeft niet meteen alles wat de dokter zegt voor waar aan te nemen. Alleen merk ik dat met name jongere mensen met verzoekjes komen die op onwaarheden berusten. En het kost meer tijd om dat allemaal te bespreken. Want ik wil weten: waar komt dit verzoek vandaan? Zit er een bepaalde angst achter? Waarom is diegene op de site van die influencer gaan kijken en waarom heeft hij die raad opgevolgd?”

Ja, waarom eigenlijk? Waarom luisteren mensen tegenwoordig soms liever naar een influencer dan naar hun huisarts? 

De Belgische hoogleraar medische filosofie en ethiek Ignaas Devisch, van wie deze maand het boek En nog een goede gezondheid verschijnt, houdt zich intensief met deze vraag bezig. Volgens hem komt het door een ontwikkeling die zich op allerlei maatschappelijke terreinen voltrekt. 

“Mensen hebben geen vertrouwen meer in de gevestigde orde. De positie van de expert is aan erosie onderhevig,” zegt hij. “De boodschap van de expert is niet altijd prettig en vroeger legden we ons daarbij neer; hij was immers de expert. Nu zeggen mensen als de boodschap van de expert hun niet bevalt: die man is niet te vertrouwen. Die behoort tot de elite. Die zit in achterkamertjes van alles te bedisselen. Wat die influencer vertelt, sluit beter aan bij mijn eigen overtuiging, dus ik geloof hem, omdat ik me daar beter bij voel.”

Volgens Devisch werkte de pandemie als een katalysator op die ontwikkeling. “Wat de experts toen vertelden, was enorm angstaanjagend. Mensen wilden liever denken dat de pandemie niet zo erg was. Dus geloofden ze figuren die zeiden: het is fake, er is geen echte gezondheidscrisis, ze doen dit alleen maar om ons er onder te houden. Er ontstond daardoor een gevaarlijke cocktail. Wetenschappers probeerden uit te leggen hoe het in elkaar zat aan angstige mensen die waren opgehitst. Mensen werden agressief en gingen de experts bedreigen.”

Devisch maakte het aan den lijve mee. Hij werkte vanuit zijn expertise mee aan een aantal richtlijnen van de regering en legde die op televisie uit. “Ik ontving de meest gore bedreigingen,” herinnert hij zich. 

Hij is nu meer dan tevoren geïnteresseerd in de veranderde positie van de expert. “Want ik heb die verschuiving bijna live persoonlijk ondervonden: artsen, gevestigde politiek en journalistiek worden minder vertrouwd dan voorheen. Die beweging van luisteren naar influencers hoort daarbij. Als een arts vroeger zei: ik schrijf u dit of dat medicijn niet voor, omdat u dat niet nodig hebt, dan had je je daarbij neer te leggen. Maar vandaag kun je via internet alles bestellen en vind je altijd wel een filmpje van iemand in een witte jas die zegt dat het allemaal anders zit en dat je de rest niet moet vertrouwen. Als je daar gevoelig voor bent en met een medisch probleem zit, ben je sneller geneigd die influencer te geloven.” 

Het wordt lastig om je aan die richtlijnen te houden als je telkens stampvoetende patiënten op je spreekuur hebt.

Catherine de Jong, anesthesioloog en secretaris van de Vereniging tegen de Kwakzalverij

Op zichzelf zou deze ontwikkeling niet slecht hoeven te zijn, vindt Devisch. “Het zou een vorm van democratisering kunnen zijn. We kunnen zelf alle mogelijke wetenschappelijke artikelen lezen. Dat is mooi, maar dan moeten we wel weten hoe we onderscheid kunnen maken tussen een feit en een mening. Dat vraagt een zekere competentie die verder gaat dan: ik voel me er niet goed bij. 

“Het probleem is dat tegenwoordig alles in een soort grijze zone aan elkaar gelijk wordt gesteld. Als een wetenschappelijk artikel gelijk wordt gesteld met iemands gevoel, dan wordt een gesprek heel lastig. Want als jouw gevoel niet klopt met de realiteit en je blijft daarbij, dan staat een wetenschapper machteloos. Je kunt wel zeggen: meneer, uit wetenschappelijk onderzoek blijkt het omgekeerde. Maar als iemand niet bereid is de feitelijke orde te aanvaarden, ben je snel uitgepraat.” 

Een andere ontwikkeling die bijdraagt aan het vertrouwen van mensen in influencers is volgens Devisch de maakbaarheidsmythe. “Mensen zijn gaan geloven in de maakbaarheid van hun gezondheid. Dat is opgekomen met de cosmetische chirurgie. We kunnen het lichaam manipuleren. Dat ideaal van maakbaarheid is tegenwoordig heel dominant. We geloven allemaal dat ons succes onze eigen verdienste is. We doen veel aan sport, we eten gezond, dus het is onze eigen verdienste als we gezond zijn. Maar bij gezondheid spelen allerlei factoren een rol. Genetische factoren bijvoorbeeld, en ook toeval. Maar daar hebben mensen moeite mee, dat je pech kunt hebben. Dat er zaken zijn die jou te beurt vallen in goede, maar ook in slechte zin. Je ziet tegenwoordig dat mensen alle informatie over hun gezondheid willen hebben die er maar is en dan denken ze dat ze zelf die gezondheid kunnen construeren. Dat is de grote mythe van onze tijd. Want ook al kan de gezondheidszorg heel veel, er zijn dingen die we nog steeds niet en waarschijnlijk nooit onder controle zullen krijgen. Dat vinden mensen moeilijk te aanvaarden. En dan zoeken ze hun heil bij influencers die zeggen dat zij de oplossing weten en daarmee soms heel veel geld verdienen.”

“Het grote bezwaar van die influencers is dat ze de lat afgrijselijk hoog leggen,” zegt Catherine de Jong. “We zijn allemaal weleens moe of verkouden, of we hebben een offday. Het leven hoeft niet huppelend van geluk doorlopen te worden. Maar van die influencers moet je altijd fit, altijd supergezond zijn en er altijd stralend uitzien. 

“Mensen krijgen dan het gevoel dat ze tekortschieten en gaan vervolgens doen wat de influencer zegt. Die hoge lat veroorzaakt stress. En het kost ook geld. Mensen eisen allerlei onderzoeken bij de dokter. Sommige huisartsen geven daaraan toe, maar huisartsen zijn er ook om de kosten in de zorg te bewaken. Ze hebben richtlijnen om te voorkomen dat ze onnodig onderzoek laten doen. Maar het wordt lastig om je aan die richtlijnen te houden als je telkens stampvoetende patiënten op je spreekuur hebt.” 

Kwakzalvers zijn er natuurlijk altijd geweest en dat mensen hun praatjes geloven, is ook iets van alle tijden. Maar volgens Catherine de Jong is er toch echt een zorgwekkende situatie ontstaan. “Vroeger had je de buurvrouw die met een huismiddeltje kwam. Maar tegenwoordig zijn er bij wijze van spreken duizend buurvrouwen. Het is geen praatje meer over de heg van iemand die je kent en kunt vertrouwen. Nee, het zijn gelikte filmpjes. Die influencers hebben natuurlijk weleens wat gelezen en gebruiken prachtige wetenschappelijke termen. Dat maakt indruk. Er is wel goede medische informatie te vinden, maar die is niet licht verteerbaar. En dat is het probleem: influencers maken alles licht verteerbaar.” 

“Je moet als huisarts van goeden huize komen om onzin die mensen op sociale media meekrijgen te ontkrachten en hen op andere ideeën te brengen,” zegt Rutger Verhoeff. “Het kost tijd, maar het levert niet altijd vervelende gesprekken op. Soms is het ook wel kolderiek en leer ik daardoor de patiënt beter kennen. Je moet iets meer de strijd aangaan. Maar je kunt het aantal influencers niet indammen of er een code aan hangen, dus artsen moeten ermee leren omgaan. Ikzelf kom toch vrij snel tot een compromis waarmee de patiënt en ik allebei kunnen leven. Ik zeg bijvoorbeeld: oké, we doen dat bloedonderzoek, maar als daar niets uit komt, dan blijft het daarbij. 

“Het wordt pas echt zorgwekkend als mensen buiten mij om rare supplementen of rare alternatieve medicijnen gaan gebruiken. Dan kunnen vervelende en zelfs gevaarlijke situaties ontstaan. Die vrouw met die longontsteking, nou dat was net op tijd. En zo’n avocadodieet is op den duur ook niet ongevaarlijk.” 

We zullen moeten leren beter om te gaan met die massa informatie.

Ignaas Devisch, hoogleraar medische filosofie en ethiek

Ignaas Devisch: “Wat had je dertig jaar geleden voor bronnen? Boeken, kranten en wat er op televisie werd verteld. Dat was het zo’n beetje. Vandaag kunnen we allemaal de hele dag door de meest waanzinnige dingen lezen. Dat sluit goed aan bij het ideaal van onze tijd. We vinden allemaal dat we het zelf beter weten en dat niemand ons hoeft te vertellen hoe we moeten denken. Maar we zullen wel moeten leren beter om te gaan met die massa informatie. En ik heb de indruk dat we daar vandaag nog niet aan toe zijn. Ik vergelijk het weleens met een autosnelweg. Toen er net auto’s waren, was er nog niet zoveel verkeer. Autorijden was makkelijk, je hoefde met niet zoveel rekening te houden. Maar als je nu over de snelweg rijdt, is het zó druk en complex. Je moet daarmee leren omgaan. Internet is een soort informatiesnelweg, maar wij rijden nog altijd met de mentale snelheid van de bebouwde kom over die snelweg.”

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.