De complexiteit van onze systemen begint een bedreiging te vormen voor alles waarin wij geloven
We zijn in een situatie beland waarin democratisch genomen besluiten niet kunnen worden uitgevoerd, omdat het te ingewikkeld is om ze uit te voeren. En dat is verontrustend, vindt Ilja Leonard Pfeijffer.
Terwijl ik de laatste hand aan het leggen ben aan mijn grote historische roman over Alkibiades, waarin ik speciale aandacht heb voor de symptomen, de oorzaken en de gevolgen van het verval van de democratie aan het einde van de vijfde eeuw voor Christus, begin ik zo langzamerhand in een positie te komen waarin ik kan concluderen dat er schrikbarende overeenkomsten zijn tussen toen en nu. Mensen zijn mensen. Vijfentwintighonderd jaar lijkt een eeuwigheid, maar het zijn maar honderd generaties. Thucydides zei het al: ‘Zolang de menselijke natuur is zoals zij is, zal wat ik beschrijf, of iets soortgelijks, opnieuw plaatsvinden.’
Uiteraard zijn er ook fundamentele verschillen tussen vroeger en nu en als we het hebben over het functioneren van de democratie en de rechtsstaat, denk ik vandaag opeens dat ons bestel zich vooral onderscheidt van de klassieke Atheense democratie door de complexiteit en dat is niet bepaald goed nieuws voor ons. Ik zal uitleggen wat ik bedoel.
De oude Grieken in Athene waren heel goed in staat om de verkeerde beslissingen te nemen of om helemaal geen beslissingen te nemen terwijl dat wel wenselijk was. Ze lieten zich soms leiden door onjuiste informatie of soms kwamen ze op grond van de juiste informatie tot de verkeerde conclusies. Dat was allemaal precies zo als nu. Maar als er een besluit werd genomen, werd dat in de regel uitgevoerd. Er was geen sprake van een ingewikkelde ambtelijke, procedurele of informatietechnologische black box waar de besluiten doorheen moesten en waarin ze konden vastlopen voordat ze realiteit werden.
Wij zijn hier in de eenentwintigste eeuw thans in een stadium aanbeland waarin de complexiteit van onze regelgevingen en procedures een gevaar is gaan vormen voor de democratie en de rechtsstaat, omdat democratisch genomen besluiten niet kunnen worden uitgevoerd, omdat het te ingewikkeld is om ze uit te voeren. En dan heb ik het niet over zaken die ingewikkeld zijn omdat er zeer verschillend over wordt gedacht, zoals de stikstofcrisis, maar over goede, simpele besluiten waarmee iedereen kan instemmen, zoals de verlaging van de BTW op groente en fruit. Daartoe heeft een Kamermeerderheid besloten, maar het zal toch niet gebeuren. Het kan niet. Het is te ingewikkeld voor de computersystemen van de belastingdienst.
Wij zijn hier in de eenentwintigste eeuw thans in een stadium aanbeland waarin de complexiteit van onze regelgevingen en procedures een gevaar is gaan vormen voor de democratie en de rechtsstaat, omdat democratisch genomen besluiten niet kunnen worden uitgevoerd, omdat het te ingewikkeld is om ze uit te voeren.
Er zijn ook voorbeelden te noemen die nog ernstigere gevolgen hebben. De schadeloosstelling van de slachtoffers van de Toeslagenaffaire of van de aardbevingen ten gevolge van de gaswinning in Groningen kan gezien de complexiteit van de regels en de procedures nauwelijks worden uitgevoerd. Het is absoluut onaanvaardbaar dat slachtoffers van wandaden waarvoor de staat verantwoordelijk is niet schadeloos kunnen worden gesteld vanwege de complexiteit van de regels waarvoor de staat verantwoordelijk is. Dit is de doodsteek voor het vertrouwen in de politiek en de rechtsstaat.
Ik las over een casus die misschien nog merkwaardiger en nog pijnlijker is. Het gaat om 5.700 huishoudens in Nederland, die gedwongen onder de armoedegrens leven, omdat de regels rond uitkeringen, toeslagen en belastingen elkaar in de weg zitten op een manier die niemand had bedoeld. Het probleem is al sinds 2016 bekend bij de overheid. Verschillende ministers en staatssecretarissen hebben al verklaard dat het probleem moet worden opgelost. In concreto gaat het om een groep samenwonenden, waarbij de ene partner geen inkomen heeft en de andere een kleine UWV-uitkering of een laag salaris. Hun gezamenlijke inkomen wordt aangevuld tot bijstandsniveau en bovendien hebben ze recht op zorg- en huurtoeslag, maar die kunnen niet worden toegekend omdat hun bruto-inkomen te hoog uitvalt. Wat buitengewoon zorgwekkend is aan deze casus, is dat het na zeven jaar nog steeds niet duidelijk is geworden waar precies het probleem zit. Financiële experts van de gemeenten kunnen de oorzaak van het probleem niet vinden. Het Systeem zegt nee, en de specialisten kunnen niet herleiden waarom. De berekeningen die het Systeem maakt, zijn door mensen niet meer na te rekenen. Maar het Systeem is geen natuurverschijnsel, maar een entiteit die door de overheid zelf in het leven is geroepen. Toch kan het Systeem niet worden omzeild, want het Systeem is de baas.
Ik weet dat we al genoeg hebben om bang voor te zijn, zoals de oorlog, het klimaat en Gideon van Meijeren, en dat we niet bepaald behoefte hebben aan nog een extra angst, maar de complexiteit van onze systemen begint een bedreiging te vormen voor alles waarin wij geloven.
