Wat valt u op als u vanuit uw vakgebied van de massapsychologie naar de mensheid kijkt?

“Dat God een weeffoutje heeft gemaakt bij Adam en Eva. Hun nageslacht was vooral ingesteld op jagen en daardoor zijn het visuele wezens geworden die sterk reageren op beelden en op snelle veranderingen, zoals een wild dier dat achter de struiken schiet. Ze zijn later als herders gericht geraakt op de eigen kudde. Daardoor voelen ze zich niet verantwoordelijk voor de gemeenschappelijke grond. Eigenlijk had God meteen na Genesis moeten zeggen: foutje bedankt, even Apeldoorn bellen.”

Wat voor gevolgen heeft die weeffout in de huidige wereld?

“De mens is oneindig ongeschikt om op de lange termijn geleidelijke problemen waar te nemen, en om die überhaupt in zijn hersenbol te krijgen. Er is een Frans boek, Le bug humain, waarin de Franse neurowetenschapper Sébastien Bohler uitlegt dat we daardoor het vermogen missen om de dreiging waar klimaatactivisten op wijzen op een emotioneel niveau waar te nemen. Onze hersenen zijn zo geprogrammeerd dat ze niet geleerd hebben ver vooruit te kijken. Dat heeft ons als menselijke soort heel ver gebracht, maar we hebben daardoor niet geleerd om af te remmen en te minderen. Ook nu de situatie overal in de wereld verslechtert en we de muren op ons zien afkomen, blijft het moeilijk om in actie te komen. Ons brein was altijd onze grote bondgenoot, maar zou nu weleens onze grootste vijand kunnen worden.

“Je ziet het ook in de film Don’t Look Up, waarin twee astronomen op mediatournee gaan om de mensheid te waarschuwen voor een naderende komeet die de aarde zal vernietigen. Dan komt de boodschap harder aan, denken ze. Maar de wetenschap dat er nog een halfjaar rest om de terminale komeet af te wenden wordt door politici en media niet anders benaderd dan entertainmentnieuws, waarbij het vooral draait om snelle clicks. De grootste ramp blijkt niet het kosmische gevaar, maar de oenige mensheid zelf.

De mens is oneindig ongeschikt om op de lange termijn geleidelijke problemen waar te nemen

“Pas als we iets kunnen zien, en het is onmiddellijk en dramatisch, lukt het ons om ons gedrag aan te passen, maar bij klimaatverandering lukt dat dus niet. Mensen krijgen dat niet in hun hersens totdat het te laat is. Mijn boek gaat eigenlijk over de overmoed van de moderne mens.”

Als we totaal verkeerd geprogrammeerd zijn, hoe kunnen we onszelf dan nog redden?

“We moeten onszelf aanleren om totaal anders te gaan denken. Merkwaardigerwijs zijn we steeds meer gaan denken dat als we nou maar met computers en modellen werken, alles onder controle is. Maar dat is niet zo, want computers en modellen kunnen bepaalde dingen helemaal niet modelleren. Er komen altijd grilligheden voorbij. Bijvoorbeeld dat Kajsa Ollongren een belletje krijgt dat ze corona heeft, haar papieren bij elkaar grijpt, naar haar auto loopt met voorop een papier met ‘functie elders’ dat zichtbaar is voor fotografen. Dat zat niet in de computer, dat zat niet in de modellen, maar het heeft de politiek zeker een halfjaar gekost om daar weer overheen te komen, en dat is nog steeds niet helemaal gelukt. 

“Maar in plaats van zich bewust te zijn van de chaostheorie zitten de politiek, de beleidsmakers, de managers en ook de wetenschappers te veel vast aan het bijgeloof in de heilige drie-eenheid, namelijk: meten is weten, weten is voorspellen, en voorspellen is beheersen. Dat is het belangrijkste misverstand van onze tijd. Men denkt dat de toekomst heel makkelijk
lineair te voorspellen is vanuit wat er nu gaande is, maar dat is niet zo. Er gebeuren voortdurend rare, nieuwe dingen.

“Dat die drie-eenheid niet altijd deugt, zie je vooral als je terug gaat kijken. Ik heb het in mijn boek over het verleden van de toekomst. Als je voorspellingen van twintig, dertig, veertig en vijftig jaar geleden op een rijtje zet, zie je dat er vaak geen reet van is uitgekomen. Maar dan ook echt helemaal niks!”

Toch blijven we ermee doorgaan. 

“Ja, je ziet in serieuze media ook voortdurend voorspellingen voor de toekomst, zoals over hoe de koopkracht zich zal gaan ontwikkelen, de lonen en de prijzen. Terwijl over een jaar zal blijken dat het helemaal anders gelopen is, maar dan is iedereen die voorspellingen alweer vergeten.

“We willen het niet zien. Terwijl een alternatieve denkwijze over chaos en meer complexe, adaptieve systemen veel beter bij die grillige werkelijkheid aansluit. Want je hebt in de realiteit nu eenmaal een heleboel eenheden, die in wisselwerking met elkaar zijn en met de omgeving. En in dat proces maken ze allerlei patronen aan, die ineens kunnen omklappen. Die processen zijn non-lineair en ultra-dynamisch. Maar die manier van denken hebben we niet aan boord.

“Zowel wetenschappers, bestuurders en managers blijven blind geloven in die heilige drie-eenheid. En dat gaat in negentig procent van de gevallen ook op, maar in tien procent niet, terwijl de helft van onze grote problemen die moeilijk oplosbaar zijn, juist dat type verschijnselen zijn. Dus we moeten ons daar nu toch echt in gaan verdiepen. Want anders krijg je een enorme tsunami; dan is een trilling voldoende om een onmeetbaar groot gevolg teweeg te brengen.”

Waar denkt u dan aan?

“Groenland is bijvoorbeeld aan het smelten, dat is 100.000 kubieke kilometer, en dat alleen al leidt tot dertig centimeter  
oceaanverhoging. Maar er zijn ook allerlei andere dingen, zoals West-Antarctica, dat aan het afbreken is. Dat soort van dingen kunnen giga-problemen veroorzaken. En die ontwikkelingen verlopen niet lineair, maar vertonen dezelfde dynamiek als massapsychologische verschijnselen: iets kleins kan plotsklaps grote gevolgen hebben. Er verandert ergens in de wereld iets kleins, wat van het ene op het andere moment voor een grote verschuiving zorgt, met catastrofale gevolgen. 

“Omdat het brein van de mens zo geprogrammeerd is dat hij zijn gedrag er niet op zal aanpassen, zouden ons wellicht van bovenaf strenge regels opgelegd moeten worden, maar dat zal niet snel gebeuren. Want we zitten met een minister-president, Mark Rutte, die veel te lang aan het bewind is. De psychologische vuistregel is: nooit meer dan tien jaar op dezelfde plek blijven, want na tien jaar krijg je routines en blinde vlekken. Dus Rutte is overtijd. 

“Ik heb onderzoek gedaan naar leiders die aan de top komen en daar lang blijven, en daaruit bleek dat die psychisch gestoord raken. Ze gaan denken dat ze alles beter weten en letten niet meer op hun assistenten en tegensprekers. Ze denderen maar door en op een gegeven moment wordt de grens bereikt. Dat zag je bijvoorbeeld bij Margaret Thatcher, die moest echt naar de uitgang geduwd worden. Zij was een dagje naar Parijs en op dat moment gingen al haar ondergeschikten opeens konkelen om haar te wippen in een dag. Ze kwam terug en was helemaal verbaasd dat ze gewipt was. Bij Tony Blair gebeurde iets soortgelijks; die had ook niet door dat zijn tijd om te gaan al lang was aangebroken. Maar leiders zien dat zelf niet, en Rutte ziet het ook niet. Die denkt dat hij nog best mee kan, maar dat is niet zo. Hij ziet zijn eigen beperkingen niet meer, hij ziet niet dat hij eigenlijk afgebrand is, dus ik denk dat ook hij naar de uitgang geduwd zal moeten worden, omdat hij niet uit zichzelf weggaat.

“Een heel ander voorbeeld is Poetin, die is ook veel en veel te lang aan het bewind gebleven. En dan worden mensen feitelijk krankzinnig. Datzelfde zie je bij Erdogan.”

Hoe komt het dat je dan krankzinnig wordt?

“Mensen gaan zich aan de zeven doodzonden schuldig maken, namelijk: hoogmoed, hebzucht, wellust, jaloezie, onmatigheid, woede en luiheid. En die hybris, dat overdreven geloof in eigen kunnen, komt bij mannen vooral door hun testosteron. Het is aannemelijk gemaakt dat macht in de hersenen veranderingen teweegbrengt, waardoor de gevoeligheid voor testosteron toeneemt. Die testosteron zorgt er onder meer voor dat mensen geiler worden. Zodra je afdelingshoofd bent, slaat de geilheid soms al toe. Door het testosteron neemt bovendien de gevoeligheid voor het waarnemen van risico’s af. Als ze eenmaal aan de top zijn, dan gaat dat bij veel mannen al verkeerd. En als ze lang aan de top zitten, dan gaat dat helemaal verkeerd. Zo iemand begint dan geleidelijk aan met het wegwerken van tegensprekers uit de top. Dus je krijgt een heel consensuele inner circle vol ja-knikkers.”

Maakt uw psychologische blik u extra bang voor Poetin? Bijvoorbeeld omdat hij risico’s onderschat en dus kan denken: ach, ik gooi een kernbommetje die kant op, komt goed.

“Jazeker. Het feit alleen al dat hij die oorlog is begonnen en wat het allemaal teweeg heeft gebracht is natuurlijk al een teken aan de wand. Een beetje verstandige leider zou dat anders hebben proberen op te lossen.

“Wat ook interessant is, is dat het Westen zich unaniem op hem verkeken heeft. De westerse media hebben drie maanden lang geschreven dat Oekraïne aan de winnende hand was, terwijl dat niet zo is. Poetin is aan de winnende hand. Maar mensen denken: wij beheersen het internationale financiële systeem, we zetten hem op de zwarte lijst en dan is het afgelopen. Nou, dat valt dus dik tegen. En dat laat ook weer zien dat er te weinig mensen zijn geweest in de westerse media die er een vak van hebben gemaakt om tegen te spreken en om te zeggen: kijk nou eens naar de andere kant van de medaille, probeer je nou eens te verplaatsen in het perspectief van de ander – maar die tegensprekers zijn heel onwelkom. 

“De Nederlandse media hebben altijd mensen afgebrand die teveel tegendraads waren, terwijl je zou willen dat er pathologische tegensprekers zijn, die buiten de limieten van het algemeen aanvaarde discours gaan. Dat heet in de psychologie group think, wat met name onder hevige druk binnen een groep ontstaat. Als er grote crises gebeuren, dan krijg je allemaal alfamannetjes-generaals, en die gaan allemaal om het hardst kraaien: we slaan erbovenop, dit laten we niet over zijn kant gaan! Maar je moet gewoon erkennen dat aan ieder groot conflict meerdere kanten en perspectieven zitten. Het is heel gevaarlijk om in je eigen kring een snelle consensus te laten ontstaan over wat er aan de hand is en wat er moet gebeuren. En daar laten de deskundigen en de pers het enorm afweten. Iedere leider zou elke ochtend tegen zichzelf moeten zeggen: tegenspraak, tegenspraak, tegenspraak.”

Stel dat Mark Rutte u belt en zegt: oké Jaap, ik accepteer het, het leven is soms chaos, maar hoe moet ik daarmee omgaan?

“Ten eerste moet je vakspecialisten op de tweede rang zetten. Je moet brede generalisten-denkers hebben, die de complexiteit van dingen op het netvlies hebben. Ten tweede moet je dubbele bodems veel beter onderzoeken. Ieder verschijnsel dat zich in de werkelijkheid voordoet, heeft een dubbele bodem en vaak eentje die in omgekeerde richting werkt. 

“Toen Mercedes-Benz, de belichaming van Duitse degelijkheid, de elandtest – de veiligheidstests voor auto’s waarbij wordt onderzocht of hij een plotselinge uitwijkmanoeuvre aankan – niet doorstond, werd dat een giga-rel. Het wonderlijke is dat die ophef na één dag voorbij was geweest als het met het automerk Skoda was gebeurd. Dat komt omdat de dubbele bodem van Duitse degelijkheid in werking trad.

“Een ander voorbeeld is de Buckler-affaire. De opvolger van Buckler is nu het snelst groeiende biermerk, maar meer dan twintig jaar lang konden ze dat bier niet verkopen in Nederland, terwijl dat in alle andere landen wel lukte. En dat allemaal dankzij 1 minuut en 40 seconden van Youp van ’t Hek. Het is zinvol om dit soort verschijnselen proberen te begrijpen. Wat werkte daar nou precies? De dubbele bodem van een alcoholvrij bier is dat het een contradictio in terminis is. Iemand die alcoholvrij bier drinkt, zoals ikzelf, is een sufferd. Reclame- en pr-makers denken wel even een nieuw imago in de markt te kunnen zetten, maar dat werkt helemaal niet zo. Ieder imago is complex, heeft een duistere onderkant die de boventoon kan gaan voeren, onder bepaalde omstandigheden. Daar moet je beducht op zijn.

“Je moet dus, en dat zou ook mijn advies aan Rutte zijn, alert, flexibel en lucide zijn. Luciditeit is belangrijk om helder te zien dat er nog van alles kan gebeuren, alertheid om de eerste signalen ervan op te pakken, en flexibiliteit om dat in beleid te vertalen.

“Ook bij het klimaat is het belangrijk om die dubbele bodems te zien en non-lineariteit te erkennen. De massa denkt: we sukkelen door en het wordt lekker een beetje warmer. Dat is the normalcy bias; iedereen denkt dat het allemaal wel voortkabbelt. Maar er zitten dus kantelpunten die zich nu al manifesteren. Die tegenkrachten, die complexiteit moet je leren zien.”

Hoe kijkt u als massapsycholoog naar de oorlog in Oekraïne?

“De Oekraïne-oorlog is ook een mooi voorbeeld waarbij lineair wordt gedacht in plaats van dat de complexiteit wordt er- en verkend. We leggen sancties op en vervolgens zal er dit en dat gebeuren, denkt men. Niets is minder waar. De grondstoffenproblematiek, de inflatieproblematiek en de arbeidsonrust zijn dingen die we niet in beeld hadden. Dus je ziet op alle fronten de hele tijd dat niemand de mogelijke tegenkrachten wil waarnemen en dat niemand de denkwijze aan boord heeft om ze in te schatten. Die Oekraïne-kwestie wordt vanuit het westerse gezichtspunt steeds enorm gesimplificeerd; we kijken uitsluitend vanuit ons eigen perspectief. Er is geen tegenspraak georganiseerd. Ja, in krantencolumns, maar dat is vaak lollige borrelpraat. Ik heb het over fundamentele tegenspraak, waarbij je totaal anders denkt over de dingen. Als je maar voldoende dwars bent, kun je heus wel zien wat de andere kant van het verhaal is, en jezelf behoeden voor groot onheil. 

Iedere leider zou elke ochtend tegen zichzelf moeten zeggen: tegenspraak, tegenspraak, tegenspraak

“De werkelijkheid zit vol met dubbele bodems, maar mensen vormen zich een beeld van de werkelijkheid en de toekomst dat ze goed uitkomt. Het wemelt van de blinde vlekken in hun blik. Maar als je mensen niet traint in het systematisch opsporen van blinde vlekken, zie je ze niet.”

Hoe kun je ze daarin trainen?

“De wetenschapstheoreticus Karl Popper heeft gezegd: als je wil bewijzen dat iets waar is, moet je eerst op alle manieren proberen te bewijzen dat het niet waar is. En als dat niet lukt, kun je met een zekere waarschijnlijkheid aannemen dat het waar is. Nou, dat doen we dus helemaal niet in de politiek. Daardoor zien we niet de blinde vlekken waarop we vastlopen. Tachtig procent van de mensen heeft geen enkel idee over bewijsvoering. Die slaan elkaar om de oren met meningen en willen vooral hun gelijk halen. Dat merk je ook aan de toon van het debat. Die is niet nieuwsgierig en leergierig, maar verhit en gepolariseerd. Het zou mooi zijn als politici hierin een ander voorbeeld gaan geven door te laten merken dat het de moeite waard is om vaker stil te staan bij de deelprocessen die maken dat iets grillig is. Je moet je verdiepen in dat denken om überhaupt een idee te krijgen welke kanten het op kan gaan. En dat is urgenter dan ooit.

“Als je het overzicht van Extinction Rebellion bekijkt, de internationale, activistische beweging tegen klimaatverandering, die 100.000 nieuwe wetenschappelijke artikelen erover heeft gescand uit relevante tijdschriften, dan liegt dat er niet om. De conclusie is steeds weer dat op een termijn van tien, twintig, dertig jaar de pleuris uitbreekt. Maar goed, het zal mijn tijd wel duren. Ik hoef het gelukkig niet meer mee te maken. Ik ben met mijn 79 jaar al onderweg naar de uitgang.” 

Bent u daar echt zo berustend in?

“Ja, dat is de aard der dingen. Dus dit boek is mijn laatste boek, de kroon op mijn werk, een laatste waarschuwing. Politici, stop met denken in soundbites. Maak de kiezers vertrouwd met complexiteit. Leg elke keer weer uit: luister, de dingen zijn ingewikkeld. Er zijn geen eenvoudige oplossingen voor ingewikkelde problemen, we moeten daarmee leren leven, we moeten leren zien dat er aan ieder probleem 101 kanten zitten. Dat is een heel ander spel dan scoren bij Maurice de Hond.

“Wees beducht voor omslagpunten. Dat is ook iets wat mensen door dat weeffoutje van God niet goed in hun hoofd kunnen krijgen, namelijk dat er in het klimaat mega-omslagen kunnen ontstaan, die niet meer terug te draaien zijn. Dat vind ik enorm zorgwekkend. We moeten nu echt haast gaan maken, als we al niet te laat zijn.

“Er is een heel groot stuk van de werkelijkheid waar we altijd langsheen kijken, omdat het ons niet goed uitkomt. Maar dat stuk van de werkelijkheid krijgen we massaal op ons bord als we ons als mensheid niet bewust worden van onze weeffout en daarvoor maatregelen treffen.”

Heeft u niet de neiging om naar een hoog, koud punt op de aarde te emigreren, als u dit allemaal denkt?

“Nou, ik ga emigreren naar het paradijs, de hemel. Ik ben altijd een goed mens geweest, althans, met een paar kleine foutjes, dus ik heb wel het paradijs verdiend.”

Maakt u zich geen zorgen over uw zoon die 24 is? 

“Ja, voor mijn zoon zie ik het somber in. Maar ook hij wil het niet weten. Die rookt rustig door. Een jongen van 24 denkt: wat kan mij nou gebeuren? Dat blijkt ook uit de statistieken van auto-ongelukken. Iedereen is in het verkeer bang voor oude vrouwtjes en meisjes die net leren rijden. Maar de gevaarlijkste autorijders zijn jonge mannen. Dat geldt überhaupt. De gevaarlijkste mensen op alle terreinen zijn robuuste, jonge mannen. Die maken de grote ongelukken, die gaan vechten, die schieten met pistolen, enzovoort. Dus daar zie je ook weer dat we het allemaal scheef in ons hoofd hebben zitten.

“Testosteron is de erfzonde. Daarom zouden er ook minder mannen in de politiek moeten en meer vrouwen, dat scheelt al een beetje. Vrouwen hebben ook wel testosteron, maar niet in die pathologische hoeveelheden. Dat zie je ook op de aandelenmarkt. Als er in een beleggingsclub veel vrouwen zitten, dan gaan de rendementen op de langere termijn iets omhoog. Dat werkt beter dan wanneer er allemaal mannen zijn die elkaar overschreeuwen met: Shell moet je kopen!

Testosteron is de erfzonde. Daarom zouden er ook minder mannen in de politiek moeten en meer vrouwen

“De gekke tegenkracht is echter weer dat alle beroepen die vervrouwelijken aan prestige verliezen. Huisarts en psycholoog behoren steeds meer tot de softe sector. Dat is wat ik eerder beschreef over Adam en Eva: we denken dat we in een hyperverlichte, superelektronische en multimediale informatiemaatschappij leven, maar veel van onze instincten stammen nog altijd uit het stenen tijdperk. 

“Maar goed, laten we optimistisch eindigen. Mocht het niet lukken om een ander denkproces aan te meten en onszelf in bescherming te nemen tegen ons kortzichtige zelf, dan kun je je nog afvragen hoe erg het eigenlijk is dat de mensheid uitsterft. Dan nemen de kakkerlakken het gewoon over. Kakkerlakken zijn bestendig tegen radioactiviteit, dus die worden dan de nieuwe beschaving.”

Jaap van Ginneken
Grillig – Klimaat, chaos en publieke opinie
Walburg Pers
€27,99
Verschijnt op 14 oktober