Heet. Op vakantie vorig jaar zomer, aan de Franse zuidkust nabij Saint-Tropez, was het erg heet. Op de camping kon je geen stap zetten of je voelde het zweet over je rug omlaag lopen. En het winkeltje waar je brood en bier kon halen was ver lopen; het was een grote camping. Of camping, er stond nergens een tent, er waren alleen ‘chalets’ met airco, honderden. Overdag was het zo heet dat de huurders binnen in hun hutjes bleven. 

De vakantiegangers kwamen uit Frankrijk, maar ook uit het VK, uit Duitsland en natuurlijk, in groten getale, uit Nederland. Ze hadden bijna allemaal grote, moderne auto’s, ook met airco natuurlijk. Daarmee waren ze in een of twee dagen door de hitte hierheen gereden om in gekoelde chalets te zitten. Mal? Nogal. We spraken af nooit meer naar de Côte d’Azur te gaan, sowieso een verschrikkelijk oord, waar rijkdom op z’n lelijkst wordt geëtaleerd. 

Aan de Côte d’Azur was het 33 graden. Dat is nog niks. In de stad Phoenix, een eindeloze plak steen en asfalt in het zuidwesten van de VS, werd het in juli en augustus van dit jaar in ‘een alles verschroeiende hittegolf’ (zo meldde de Vlaamse omroep VRT) meer dan 31 dagen achter elkaar warmer dan 110 graden Fahrenheit, oftewel 43,3 graden Celsius. In het ziekenhuis kwamen mensen binnen met een ‘hitteslag’ en ‘met brandwonden nadat ze waren flauwgevallen op de grond’. 

Het is overál een probleem als het heter is dan je gewend bent. In India is 42 graden geen probleem, maar bij ons wel.

Madeleen Helmer, Klimaatverbond Nederland

Warmtecamera’s registreerden hoe het op straat nog warmer werd. Het asfalt licht oranje en geel op, in een kleurenopname van de hel. Paarse schimmen, zijnde voetgangers, wachten op de stoep omdat ze niet kunnen oversteken: het wegdek was 66 graden Celsius, de lucht vlak erboven 62 graden. Andere paarse eilandjes zijn de auto’s. De inzittenden hebben vanwege de airco misschien nergens last van, al moet het buiten hun wagens naar smeltend rubber hebben geroken. 

Op 8 augustus waren 25 hittedoden geteld. Voor 250 andere doden werd de doodsoorzaak nog onderzocht, zei een arts in een plaatselijk ziekenhuis. 

In Nederland was de zomer van 2023 relatief mild, niet zo heet als de jaren ervoor. Maar ook bij ons wordt het aflopende jaar met een zekerheid van meer dan 99 procent het warmste ooit in de geschiedenis, meldt de Britse klimaatwebsite Carbon Brief in oktober. Het gaat harder dan verwacht, zegt de directeur van een Nasa-afdeling in The Washington Post. Wetenschappers weten niet waar de onvoorziene mystery heat vandaan komt. 

Het was een rare zomer, zegt Madeleen Helmer van Klimaatverbond Nederland, dat gemeentes adviseert over klimaatbeleid. Juni was in Nederland de warmste juni ooit, juli en augustus waren relatief koel (maar historisch gezien nog steeds warm), september werd net niet de warmste september ooit. Ook een warme maar natte oktober draagt bij aan de recordtemperatuur van 2023, maar het bedrieglijke is: het vóelt niet zo. 

Opwarming is een proces van geleidelijkheid en stijgende gemiddelden, maar hitte komt in hevige pieken. Lang is alle klimaataandacht gericht geweest op het beperken van de opwarming, en werden maatregelen gericht op concrete hitte gezien als een vorm van capitulatie. “De lijn is heel lang geweest: we moeten de opwarming tegengaan,” zegt Helmer. “Op het moment dat je over adaptatie begon, zou je je erbij neerleggen.” Klimaatpanel IPCC werd al in 1988 opgericht, maar het eerste ‘adaptatieprotocol’ van de VN stamt pas uit 2010. 

De gedachte ‘maar in Madrid is het ’s zomers toch ook altijd heet, die mensen overleven het toch ook’ is misleidend, zegt Helmer. “Het is overál een probleem als het heter is dan je gewend bent. In India is 42 graden geen probleem, maar bij ons wel. In Spanje is het hele systeem aangepast aan de zomerse hitte. Maar ook daar zit een bovengrens aan wat mensen fysiek aankunnen. Toen het in Spanje in 2022 5 graden heter was dan normaal, liep het aantal hittedoden daar ook op.” Het sterftecijfer steeg met 20,5 procent. Tussen mei en augustus stierven 157.580 mensen, 26.849 meer dan in pre-coronajaar 2019, volgens het Spaanse nationaal bureau voor de statistiek. 

2023 was warm, waarschijnlijk het warmste jaar dus zelfs, maar er is in Nederland geen hittegolf geweest. In negen van de tien zomers is er inmiddels wél een hittegolf, zegt Helmer. Het gekke is dat ‘de klimaatcatastrofe’ al jaren boven aan de agenda staat, maar dat concrete maatregelen om toekomstige hitte het hoofd te bieden maar mondjesmaat worden genomen. Lezersvraag: welke aanpassingen in uw woonplaats kunt u opnoemen, behalve het planten van wat bomen hier en daar?

Als het heet is, zijn steden, als bekend, nóg hetere hitte-eilanden. Verstening scheelt in een hittegolf 4 tot 7 graden, zegt Helmer. De Nederlandse identiteit is gebouwd op een historische en heroïsche ‘strijd tegen het water’. De strijd tegen hitte is ons wezensvreemd. “Nederland heet een koud kikkerlandje te zijn. Dat klopt niet meer. Maar de adviezen bij hitte zijn nog steeds op het niveau van: drink genoeg, leg in geval van nood een natte handdoek in de nek. Belangrijke dingen, maar we moeten meer doen.” 

Het probleem met hitte, of een van de problemen, is dat mensen kort van memorie zijn, zeker op het gebied van het weer. Terwijl ik dit zit te typen, bijvoorbeeld, klettert buiten de novemberregen, en voelt hitte, welke hitte dan ook, eindeloos ver weg. Terwijl het nog maar twee maanden geleden 30 graden was. Je kunt je niet goed voorstellen dat het ooit weer warm wordt. 

Anders dan een overstroming of een storm leidt hitte niet tot blijvende, zichtbare schade aan de fysieke ruimte, zegt Helmer. Anders dan de gestegen sterftecijfers van voorbije maanden is er niets meer dat aan de hitte herinnert. Bovendien vinden mensen warmte over het algemeen fijner dan kou. Niet voor niets trokken Nederlanders de afgelopen zomer weer massaal naar het opnieuw loeihete Zuid-Europa. De berichten per WhatsApp aan het thuisfront: het is hier loeiheet, niet te doen bijna. 

Het kantelpunt van lekker warm weer tot waar het misgaat is klein, zegt Helmer. Maar voorbij dat punt is het opnieuw een kleine stap naar een ramp. “In Frankrijk is de canicule (hittegolf – BN) van 2003 nog altijd een trauma.” Volgens de grootste begrafenisondernemer van Frankrijk stierven er in die zomer 14.802 mensen van de hitte (Wikipedia). Bos brandde massaal af, tegenwoordig in Zuid-Europa een normaal zomers fenomeen. Apocalyptisch zijn de beelden van rustig doorzonnende vakantiegangers, terwijl achter hen de wereld in de fik staat. 

Toen Helmer meewerkte aan het Nationaal Hitteplan van 2007 ‘was alles boven de 30 graden heet’, zegt ze. Bijna zeventien jaar later ‘hebben we een definitie voor code geel en oranje’ op hittegebied. “Maar we hebben nog geen definitie voor code rood.” Hoe zo’n code rood eruit zou kunnen zien: als Phoenix, afgelopen zomer. Als Portland, Oregon, in de zomer van 2022: 46,5 graden. Of het dorpje Lytton in Canada, 29 juni 2021: 49,5 graden. “De lucht is als vuur,” zei een inwoner. 

“Wij pleiten ervoor: maak een plan voor als het heet wordt. Elke gemeente zou een lokaal hitteplan moeten hebben. Code geel betekent in grote lijnen: kijk naar elkaar om tijdens de hitte. Code rood betekent dat er mensen zullen moeten worden geëvacueerd. We zijn daar nauwelijks op voorbereid. De hele energietransitie vergeet dat het heter wordt in Nederland. We moeten én nu bomen planten én een plan maken voor de komende zomer.”

In een interview op het Kennisportaal Klimaat-adaptatie pleiten Helmer en Lisette Klok voor de aanstelling van een ‘hitteregisseur’ in Nederlandse steden. Die moet gaan functioneren als een soort wethouder klimaatveiligheid en hittecommandant ineen. 

Lisette Klok geeft leiding aan de Stichting Climate Adaptation Services, gevestigd in Bussum. Dat maakte het audiovisuele beeldverhaal ‘Ongekend heet’, ook te zien op het Kennisportaal. Dat neemt ons mee naar een fictieve maar reële situatie in Eindhoven, waarin het al drie dagen boven de 40 graden is. De nachttemperatuur zakt niet meer onder 25 graden. De lucht is nog niet als vuur, maar het prettige is eraf, in Eindhoven. 

Apocalyptisch zijn de beelden van rustig doorzonnende vakantiegangers, terwijl achter hen de wereld in de fik staat.

We volgen Leonie, Niels en hun zoontje Sem. Ze hebben het heet. Ze slapen slecht, zijn uitgeput. De scholen zijn dicht, het ziekenhuis waar Leonie werkt draait overuren. Op de spoedhulp komen mensen binnen met een hitteberoerte, ouderen met uitdrogingsverschijnselen, sporters die onwel zijn geworden. Het zwembad is dicht omdat het voor het personeel te heet is om te werken. ’s Nachts is het onrustig op straat. 

De stroom valt uit, het ziekenhuis draait op een noodaggregaat. Op de wegen de stad uit staan lange files. Kerken, sporthallen en supermarkten worden als koele schuilplekken ingericht. De stroom is uitgevallen door overbelasting van het net. Voor de tankstations staan rijen auto’s: de pinautomaten werken niet meer. 

Hitte is een silent killer, zegt Klok. “Het is topsport, omdat het veel energie kost om je lichaam tijdens heet weer koel te houden. Lukt dat niet, dan kunnen mensen oververhit raken, met hoofdpijn, spierpijn, concentratieverlies, flauwtes, snelle hartslag of stuiptrekkingen tot gevolg, en in het ernstigste geval een beroerte of de dood. Risico lopen vooral oude en eenzame mensen waar geen omzien naar is. De hitte kan net in die verraderlijke tijd komen midden in de zomer, als veel mensen op vakantie zijn en thuisblijvers aan het zicht zijn onttrokken. De vaste hulp is ook weg en vervangen door een vakantiekracht, of helemaal niet vervangen.”

Een oplopende temperatuur gaat van aangenaam via onaangenaam naar de vraag hoe we het overleven, zegt Klok. In dat laatste stadium sterven meer mensen. Maar hitte maakt meer kapot. Met de mindmap ‘Hitte in de stad’, die Klok maakte met de Hogeschool van Amsterdam en verschillende gemeentes, willen de makers ‘het onderwerp wegtrekken bij sterfte alleen’, zegt ze. “Dat is belangrijk, maar hitte veroorzaakt ook schade aan het energienetwerk, aan de waterkwaliteit, aan alles.”

De natuur loopt schade op, de arbeidsproductiviteit daalt, de infrastructuur hapert. De vraag naar water stijgt, de waterkwaliteit daalt. De energievraag stijgt, er is risico op een blackout, ook door een gebrek aan koelwater. Vers voedsel ligt in de schappen te verrotten. “We zijn niet voorbereid. We weten niet of de systemen het houden als het langer dan drie dagen 40 graden-plus is.” 

De hitteregisseur die Klok en Helmer in gedachten hebben, draait aan alle knoppen, behalve – helaas – aan die van de temperatuur. “De hitte zelf laat zich niet regisseren, maar de reactie wel. Vergroening van steden is nodig, maar het is niet de effectiefste maatregel tegen hittedoden. Dat ligt meer in de bouw van gebouwen en wijken, in zonwering, klimaatsystemen. In andere openingstijden van scholen, bedrijven en instellingen en hoe we met elkaar omgaan.

“Als het heet is, is het in heel Nederland heet. Buurten met veel sociale woningbouw zullen het moeilijker hebben dan de villabuurt, waar meer bomen en zwembaden zijn. Maar boven de 40 graden is het onder een boom ook niet meer uit te houden. Dan is het advies: blijf binnen.” 

Nou zijn adviezen opvolgen en mensen, vooral ‘de moderne mens’, niet per se een match. “Gedrag verander je niet zomaar.” Zo gaan mensen traditioneel graag op vakantie ‘naar de zon’. “Blijkbaar vindt een groot deel van de bevolking dat ondanks de hitte nog steeds leuk.” De historische hitte van Zuid-Europa kun je ook bij ons verwachten, zegt Klok. Daar wordt het nog heter. “Die exceptionele hitte is voor hen ook nieuw.” 

In 1980 was de kans dat het in Nederland meer dan 40 graden zou worden nagenoeg nul. Tegenwoordig is die 2 procent, en in de zomer van 2050 is die gestegen tot 8 procent. Om daarmee om te gaan, moeten steden er anders uit gaan zien, in een grootschalige stedenbouwkundige transformatie, is de gedachte van hitteadviseurs. 

Maar waarom eigenlijk? Waarom zou je al die aanpassingen doen, waarschijnlijk tegen hoge kosten en moeite, voor een weekje extreem heet weer per jaar? Bij een griepgolf overlijden ook meer mensen dan normaal, maar we gaan niet de hele stad verbouwen vanwege de griep. 

Bovendien: bij een koudegolf overlijden ook meer mensen. “Of je dat tegen elkaar kunt wegstrepen is een lastige vraag,” zegt Bart Verheggen, klimaatexpert bij het KNMI. “Als het warmer wordt, neemt het aantal mensen dat sterft door de hitte sterker toe dan dat het afneemt door minder kou. Maar afgezien daarvan zijn mensen die doodgaan in een hittegolf niet geholpen door de wetenschap dat in koude winters ook mensen doodgaan.

“We moeten niet denken: het gaat maar om die ene week. Het hele klimaat is opgeschoven. Het warmt veel sneller op dan het door natuurlijke processen zou doen. Uit menselijk oogpunt gaat het geleidelijk, maar dat is omdat mensen snel vergeten. Vroeger kon je elke winter schaatsen, nu hoogst zelden. Toen het in 2019 in Nederland voor het eerst warmer dan 40 graden werd, sloeg ik steil achterover. Als je me ervoor had gevraagd of dat kon, had ik nee gezegd. In een onveranderd klimaat was het schier onmogelijk geweest.”

Op 9 oktober presenteerde het KNMI vier scenario’s voor het toekomstige klimaat in Nederland. De scenario’s komen overeen met toename dan wel matiging van de CO₂-uitstoot en vernatting dan wel verdroging, resulterend in vier schema’s met gekleurde blokjes, van weinig blokjes naar veel blokjes en van lichtgekleurde naar donkergekleurde blokjes. 

Een warmteplattegrond in het scenariorapport geeft een deel van Nederland weer in juli 2019, toen het erg warm was, en hetzelfde gebied in een twee graden warmer klimaat, niet ondenkbaar in de tweede helft van deze eeuw. In grote delen van Brabant en Limburg, maar ook in de Randstad, tikt de temperatuur dan in een vergelijkbare situatie als juli 2019 de 45 graden aan. Dat zou code rood zijn, denk ik. 

Het KNMI zal niet zomaar een code rood voor hitte afgeven, zegt Verheggen. (Dat doet het bovendien niet alleen, maar in samenspraak met betrokkenen zoals ProRail, KLM et cetera.) “Van code geel naar code oranje is relatief een kleinere stap dan van oranje naar rood. Rood is een big deal. Je moet aannemelijk maken dat de situatie maatschappij-ontwrichtend kan zijn.” Madeleen Helmer vult met nadruk aan dat er nog geen plan ligt voor code rood, en dat niemand überhaupt weet hoe zo’n situatie eruitziet. 

Opwarmingsontkenners (‘vroeger was dit gewoon lekker weer’) lopen op sociale media te hoop tegen wat ze het alarmistische kleurgebruik in het weerbericht noemen. Volgens hen kleuren de weerkaarten apocalyptisch paars en dieprood, terwijl dezelfde temperaturen vroeger in een koel groen en blauw werden weergegeven. Wat ze goed in de gaten hebben is dat kleuren een sterke gevoelswaarde hebben. Denk aan de witte vlekken midden in donkerrode, bloedhete gebieden op de weerkaart: gevoelsmatig is overleven daar niet mogelijk. 

Datajournalist en fenomeen op X (voorheen Twitter) Jelmer Visser (@DieTukkerfries) uit Enschede maakte vorig jaar hittekaarten van bijna alle grotere Nederlandse steden. Hij gebruikte daarvoor warmtegegevens van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie Nasa, geregistreerd in het warme weekend van vrijdag 12 en zaterdag 13 augustus 2022. 

Op die dagen waren de omstandigheden optimaal, zegt Visser over de telefoon: de Nasa-antennes stonden op ons deel van de wereld, er was geen bewolking die de registratie verhinderde of vervormde, het was warm, tussen 30 en 33 graden, én de warmte was redelijk gelijk over het land verdeeld, met een maximaal verschil van drie graden dus. 

Vissers stadsplattegronden geven de grondtemperatuur weer, die – zie Phoenix – nog een behoorlijk stuk hoger ligt dan de luchttemperatuur. De binnensteden kleuren (inmiddels vertrouwd) licht- tot donkerrood, corresponderend met oppervlaktetemperaturen die veelal ruim boven de 40 graden liggen. 

Ook opwarmingssceptici hebben nauwelijks of geen moeite met hittekaarten, zegt Visser. Op 12 augustus 2022 was het warm, dat hebben ook zij kunnen constateren. “Het onderwerp hitte voelt dichter bij huis dan klimaat. Het is minder complex dan klimaatverandering. Het klimaat is een moeilijk voorstelbaar en moeilijk te sturen systeem, terwijl je het probleem van stedelijke hitte-eilanden met begrijpelijke ingrepen kunt oplossen.”

Ieders boerenverstand begrijpt dat een kaal, zongebakken binnenstadsplein in de zomer erg heet wordt. De stedelijke koelelementen zijn ook heel tastbaar: bomen en water. De grachten en het IJ maken Amsterdam relatief hitteproof. Vanaf de Maas wappert verkoeling langs de hete plint van Rotterdamse wolkenkrabbers. Problematisch zijn de binnenstad van Groningen (net boven het plaveisel bijna 48 graden) en vooral het Jaarbeursplein in Utrecht, een bakplaat van 55,5 graden, een temperatuur waarop chefs hun vlees langzaam garen. 

Ook voor mensen zonder onderliggende kwalen is een langer verblijf op een zomers Jaarbeursplein ongezond, zegt Visser. “Of denk eens aan huisdieren. Honden en katten verbranden hun poten op het plein.”

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.