Op een verregende vrijdag in oktober leidde boswachter Hans-Erik Kuypers Caroline van der Plas, Kamerlid en behartiger van boerenbelangen, door de Oostvaarders-plassen. De politica had Kuypers’ werkterrein bij herhaling ‘mislukt’, ‘erbarmelijke natuur’ en ‘één grote ellende’ genoemd. Ze werd er doorheen gereden in de ‘ecocar’ van Staatsbosbeheer, terwijl Kuypers zijn waarnemingen deelde: een vos, edelherten, vele duizenden vogels. 

Wel mooi, vond Van der Plas. Maar ze vond een koe in de wei ook wel mooi. Het was niet logisch, zei ze tegen een op de ecocar meerijdende journalist van de Stentor: bij haar in de buurt ziet ze overal tegeltuinen verschijnen, maar tegelijk is er overdreven veel aandacht voor natuurgebieden. “Ik vraag me af of je alles koste wat kost in stand moet houden.” Wat de BoerBurgerBeweging betreft komen er woningen in de Oostvaarders-plassen. 

Anderhalve week later, op een maandagmorgen, rijdt Kuypers, een blond-grijze man met een boswachterspak en een buitenkleur, opnieuw door zijn geliefde natuurgebied, deze keer in een stugge terreinwagen. Boven riet en water vliegen grote zilverreigers en buizerds op, smienten, slobeenden, bergeenden, grote zwermen spreeuwen en zwart-wit klapperende kieviten. “Dit is dus ‘mislukte natuur’, denk ik dan.”

Een boswachter ‘publiek’ heeft in het meest besproken natuurgebied van Nederland een lastige, soms onmogelijke taak. “Ik kan alleen laten zien wat wij doen,” zegt Kuypers. Hij benadrukt dat Staatsbosbeheer uitvoerder is van langs democratische weg, in de Provinciale Staten van Flevoland tot stand gekomen beleid. “Beleid waar wij achter staan.” Daarbij hoort sinds 2018 intensief beheer. 

Volgens ideeën van onder anderen de bioloog Frans Vera zou met hulp van ‘niet door de mens beïnvloede populaties grote herbivoren’ in de Oostvaarders-plassen een voor Nederland en West-Europa uniek natuurgebied ontstaan, waar ‘verloren gegane natuurlijke processen’ zouden terugkeren en de natuur ‘weer op eigen benen kon staan’. Grote grazers als edelherten, heckrunderen en konikpaarden zouden het gebied openhouden voor van nattigheid houdende vogels. Zonder begrazing wordt elk natuurgebied binnen tientallen jaren een bos. 

In andere natuurgebieden onttrekt begroeiing leven en dood aan het zicht, maar de Oostvaarders-plassen zijn een etalage

Het lukte: vogelsoorten gedijden, de grazers vermenigvuldigden zich tot een grote, natuurlijke plantsoenendienst die zijn werk meer dan grondig deed. Tussen Lelystad en Almere ontstond een gebied met voor Nederland ‘unieke natuur’: weids, kaal en open. Natura 2000-gebied, topnatuur met bijhorende vereisten ten aanzien van natuurbescherming en de bevordering van biodiversiteit. De film De Nieuwe Wildernis (2013), natuurromantiek in optima forma, was een ongevraagde kroon op het werk. 

Maar toen kwam de winter van 2017-2018. De populatie grote grazers was gegroeid tot ongeveer vijfduizend dieren, die zorgden voor een ‘open, grazig gebied’ voor grasetende vogels als ganzen en eenden. Maar toen een naar tegenwoordige perceptie strenge winter inviel, was er voor de grazers maandenlang niets meer te grazen. Ongeveer drieduizend beesten vonden de dood. Beelden van magere dieren brachten een menigte van dierenactivisten op de been die hooibalen over de hekken gooide en het hoofd eiste van de ‘moordenaars’ van Staatsbosbeheer.

Het is relatief rustig, zegt Kuypers. Het rapport van de commissie-Van Geel van april 2018 betekende een onomkeerbare stap naar ingrijpen. Belangrijk onderdeel was het advies om het aantal grote grazers terug te brengen tot 1100 dieren. Tientallen konikpaarden zouden op transport moeten naar natuurgebieden elders. Het aantal edelherten moest met een kleine duizend worden verlaagd, in een meerjarige beheeroperatie waarbij door de jaarlijkse reproductie in totaal een veelvoud wordt afgeschoten. 

Op het boswachterskantoor heeft Kuypers eerder die ochtend verteld over het ‘schitterende ongeluk’ van de Oostvaarders-plassen. Eind jaren zestig was het een braakliggend terrein, bedoeld voor toekomstige industrie. Maar mede door de oliecrisis van 1973 was nieuwe industrie even niet meer nodig. Op het laagste deel van de polder bleek in afwezigheid van de mens een drassige vogelmagneet te zijn ontstaan, het waard om te beschermen. 

Kuypers: “Dit was in 2006 de eerste plek in Nederland waar de zeearend weer terug was. Dit was de landingsplaats voor de eerste grote zilverreigers.”

Gedeputeerde Michiel Rijsberman van de provincie Flevoland vertelt over de telefoon over de strakke regie die aan de ongerepte Oostvaarders-plassen-natuur ten grondslag ligt. “Het grazige gebied staat ten dienste van het natte vogelgebied. Om het moeras kort te houden heb je ganzen nodig. Om ganzen te trekken is grasland nodig. Om het grasland open te houden heb je grote grazers nodig.” 

Voilà. Een waterdicht systeem dat in de winter van 2018 ontplofte. “Als je een hoop dieren bij elkaar zet 

krijg je er meer,” weet Rijsberman. “Het was de enige hertenkudde in de wereld die niet werd bejaagd. Dat bleek maatschappelijk niet meer houdbaar.” In andere natuurgebieden onttrekt begroeiing leven en dood aan het zicht, maar de Oostvaarders-plassen zijn een etalage. Treinreizigers en automobilisten zien in de winter magere dieren. Vanaf de Praambult zien ze de beheerders aanleggen. Ze hebben telelenzen en maken filmpjes. 

Afschot van een surplus aan hoefdierwild gebeurt overal in Nederland, zegt boswachter Kuypers. Op de Veluwe wordt dit jaar min of meer geruisloos een recordaantal van 8800 wilde zwijnen afgeschoten, zonder noemenswaardig protest. Een bericht van de NOS is bijna enthousiast over het record. De jager van Faunabeheereenheid Gelderland is ‘optimistisch’: “‘Alle ingrediënten zijn aanwezig om in de buurt te komen van de doelstand,’ zegt Koffeman. ‘Er is weinig voedsel in de bossen, zodat er in de winter veel natuurlijke sterfte zal zijn.’”

“‘Daarnaast is er de wolf, die ook graag wild zwijn eet, en er is uitval door wildaanrijdingen. En dan is er nog het afschot door de wildbeheerders. We kunnen goed bij de zwijnen komen, omdat ze zich op hun zoektocht naar voedsel beter laten zien dan anders.’”

Hoe eender het beheer in de Oostvaarders-plassen, en hoe onvergelijkbaar de ophef. De storm aan reacties – de felheid, de bedreigingen – heeft Kuypers verbaasd. Op het boswachterskantoor wijst hij om zich heen. “Hier werken mensen van vlees en bloed hè? Alsof we niets geven om die dieren.

“Ik doe mijn stinkende best om in alle openheid te laten zien wat wij doen. Ik geef je boekjes, ik geef je een verhaal. Ik heb een blog waarin ik mensen meeneem in de dilemma’s waar we voor staan.” Met gespreide vingers gebarend op een plattegrond: “Mensen mogen het er niet mee eens zijn, maar er is wel democratisch besloten om het zo te doen.

“Het afschieten van edelherten levert geen lekkere beelden op. Het uitvangen van paarden (het vangen om ze te verhuizen naar elders of ze naar de slacht te brengen – red.) ligt altijd gevoelig. Maar dit is de consequentie van wat we met elkaar hebben afgesproken. Het gebeurt met de grootste zorgvuldigheid. Vanaf de buitenkant lijkt het alsof we midden in een roedel schieten, maar dat is nooit zo. Het aantal grote grazers moet met duizenden worden teruggebracht, ja. Of dat veel of weinig is: het is wat het is.” 

Met de fourwheeldrive komen we bij een rand met wat hogere begroeiing een groep konikpaarden tegen, een harem, zoals Kuypers zegt. Na de zomer en een zachte nazomer zijn de dieren moddervet, overtollig gewicht waar ze in de winter op interen. Er zijn meer dan de met de commissie-Van Geel afgesproken driehonderd paarden in het gebied. Als er geen andere bestemming voor ze is, gaan boventallige dieren naar de slacht. 

Vanuit de Zeearend, een uitkijktoren met naar
buiten overhangend glas rondom, heb je een prachtig uitzicht over het gebied. “Hier zie je alles wat de Oostvaarders-plassen te bieden hebben.” Door zijn verrekijker ziet Kuypers eenden, kieviten, grauwe ganzen, smienten, en – op een strook land tussen waterpartijen – tientallen, nee, meer dan honderd edelherten, herten en hindes. Elegante, trotse beesten zijn het. Dit is de mooie kant van de natuur, die mensen het liefste zien.

De tekst gaat onder de foto verder.

Tien minuten na de afspraak met Kuypers komt een witte Volvo de parkeerplaats bij het bezoekerscentrum oprijden. Eruit stappen Eddy Nagel en Ada Versluis, bijna- of begin-zestigers met jassen van Superdry en een ander sportief merk. Ex-geliefden, maar nog steeds verbonden in hun Stichting Hart voor Dieren Oostvaarders-plassen. Versluis wil weten waar ik allemaal ben geweest met ‘Pinokkio’, zoals ze Hans-Erik Kuypers noemt. 

“Wat vond je ervan?” vraagt Versluis. 

Een mooi gebied, zeg ik. 

“Zei je nou ‘mooi gebied’?” vraagt Versluis. “Ik vind het een heel monotoon gebied. Geen diversiteit.”

“Als je hier in januari komt, zie je een zandvlakte,” zegt Nagel. “Een moddervlakte.”

Het viel Versluis jaren geleden vanuit de auto al op dat er iets serieus mis was met de Oostvaarders-plassen. Ze zag vermagerde en aan boomstammen knagende paarden en runderen. “Die doen dat normaal niet.” Nagel kwam erbij bij de oploop in februari 2018. Sindsdien gaat er veel tijd zitten in demonstraties en voeracties, procedures en Wob-verzoeken.

Ze willen ‘de andere kant’ van de Oostvaarders-plassen laten zien, de kant die Staatsbosbeheer niet toont. De vangweide, de kralen. Konikpaarden onder de klissen, de stekelige zaadbolletjes van de grote klis. Versluis stuurde vooraf filmpjes, onder meer van het afschot van de edelherten. Inderdaad ‘geen lekkere beelden’. 

Op de Praambult, een parkeerplaats/uitkijkplateau aan de rand van het gebied, overzie je het ‘grazige deel’. Het stuk direct beneden, over het spoor, is de vangweide. Hier voeren Versluis en Nagel hun nachtelijke voeracties uit. De locatiekeuze is een bewuste: makkelijk bereikbaar voor pers en politie en door het relatieve gevaar – ze moeten hekken en het spoor over – en de camera’s van ProRail is er goede hoop op aandacht en commotie. 

Versluis is door struiken en een sloot verderop gelopen, waar ze door het spoorhek heen opnames maakt van de paardenkraal. Een dierenarts en medewerkers van Staatsbosbeheer zijn bezig met het ‘chippen’ van de dieren, waarna die naar alle waarschijnlijkheid naar de paardenslager in Nijkerk gaan. 

“Ik haat die mensen,” zegt ze na terugkomst. 

“Zij voeren ook maar beleid uit,” nuanceert Nagel.

“Nee. Ik haat ze.”

Versluis en Nagel zijn activisten, maar aardige activisten. Hun nachtelijke voedergroep, een harde kern van tien, twintig personen, bestaat uit nette mensen, hoewel in de media meestal anders wordt gesuggereerd. “De troefkaart doodsbedreiging wordt snel getrokken,” zoals Nagel zegt. Er komt een helikopter over. Zo vlak voor de winter zijn ze de grazers aan het tellen, weten de activisten. Zij pleiten voor anticonceptie. Ze willen de mannelijke dieren laten castreren, de populaties een rustige oude dag gunnen en uiteindelijk van de Oostvaarders-plassen laten verdwijnen. Op het Oostvaardersveld bezoeken we een kudde vrij rondlopende konikpaarden. Ze zitten inderdaad onder de klissen; manen, vacht, staart. Sommige krijgen er ontstoken ogen van, zegt Versluis. Een van de paarden is aan één oog blind. De activisten bewegen zich tussen de paarden als te midden van vrienden. Ze kennen ze bij naam, halen ze aan: hé moppie, hé Burgemeester, hé Bertje, hoi vent! De hengst krijgt een knuffel. Bertje vindt het heerlijk, zo te zien. 

Terug op de Praambult treffen we bij toeval Nico Dijkshoorn, een bedachtzaam formulerende intellectueel met een verrekijker, naamgenoot van de schrijver-muzikant en oud-beheerder van ‘deze ramp’, zoals hij zegt. Hij was opzichter bij de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders, de vroegere verantwoordelijke voor het gebied en als zodanig in de Oostvaarders-plassen de voorganger van Staatsbosbeheer. 

De ‘ramp’ van Dijkshoorn betreft de grote grazers, de exponentiële groei van hun populaties en het dierenleed als gevolg ervan. “Het gebied kan niet zonder regulatie,” vindt hij. Om dierenleed te voorkomen hanteert Staatsbosbeheer een puntensysteem voor de conditie van de beesten, van 5 (goed) tot 1 (slecht). “Maar het lijden zit al voor de laatste fase.”

Kwade genius achter het dierenleed is volgens Dijkshoorn Frans Vera. “Anders dan wordt gedacht is die niet de geestelijk vader van de Oostvaarders-plassen, maar van de grote grazers in het gebied.” Ergo, vindt hij, van veel vermijdbaar dierenleed. “Ik film zulke gruwelijke dingen,” zegt Versluis. Ze snuit haar neus in een papieren zakdoekje. “Er zijn ook veulentjes die alléén lopen hè?” 

“De Oostvaardersplassen is nog altijd het minst beheerde natuurgebied van Nederland,” beweert gedeputeerde Rijsberman. “In de Waddenzee wordt meer ingegrepen dan op de Oostvaardersplassen.” Met onder meer de Marker Wadden en de Lepelaarplassen vormen de Oostvaardersplassen sinds 2018 het nieuwe Nationaal Park Nieuw Land, dat zich als ‘grootste man-made natuurpark ter wereld’ juist wél met menselijke prestaties afficheert. 

De vogels staan en stonden in de Oostvaarders-plassen voorop, zegt Rijsberman. Pessimisten vrezen dat het vogelwalhalla weleens letterlijk kan gaan botsen met het grootschalig in gebruik te nemen Lelystad Airport, maar volgens de gedeputeerde hebben de vogels een andere aanvliegroute dan de vliegtuigen. “De vogels komen meer over het IJsselmeer en vliegen op andere hoogtes. De vliegtuigen stijgen en landen boven de polder.”

Op 29 oktober bezocht een groep Tweede Kamer-leden Lelystad Airport. “Lelystad Airport is klaar,” twitterde de provincie Flevoland. “Boodschap van omwonenden, ondernemers, onderwijs en regionale overheid is helder: Flevoland wil door.”

“Daarom moet Natura 2000-gebied OVP de vernieling in,” twitterde Frans Vera in een reactie. “Want de enorme aantallen vogels zijn een levensgroot gevaar voor die luchthaven.”

Volgens de bioloog gaan ‘zijn’ Oostvaarderplassen aan moedwil en misverstand ten onder. Het was goed zoals het was, tot 2018, zegt hij over de telefoon. “Met de grazers was een evenwicht bereikt, met fluctuaties in aantallen. In de winter van 2018 was er inderdaad een grote sterfte. Die beesten stierven overigens niet van de honger, maar door vroeg reactief beheer, om lijden te voorkomen. Dat deden we altijd al. 

Activist Nagel bij een hoop paardenpoep: ‘Het liefst zou ik een van die bosapen gewoon eens met z’n blote reet hierin willen douwen

“Het was goed zoals het was. De dieren leefden naar hun eigen natuur. Daar waren goede en slechte dingen bij. Het is een enorm frame dat die dieren lagen te creperen. De mensen die die dieren bijvoeren, beschouwen ze als huisdieren. Dat zijn ze niet. Het was een kleine groep hè, met die hooibalen. Laat ze 30.000 likes krijgen op Facebook. Dat zijn er geen 17 miljoen. Dat het beleid ‘maatschappelijk niet meer houdbaar’ was, is onzin.

“Wat er in de Oostvaardersplassen gebeurt, is in strijd met het Europese natuurrecht. Natura 2000 is de meest strikt beschermde natuur in Europa. Maar door het terugbrengen van het aantal grote grazers en uitbreiding van het moerasgebied wordt de habitat van ganzen zodanig vernietigd dat ze enorm in aantal afnemen. Dat mag helemaal niet. Het rapport-Van Geel heeft geen juridische basis. De provincie had het nooit mogen bekrachtigen.

“Dat er gezonde edelherten worden afgeschoten is een gruwel. Waarom moet je dieren in de kracht van hun leven doodschieten?”

Het vlees van de overtollige edelherten van de Oostvaardersplassen is te koop bij wildslager en groothandel Pieter van Meel uit Amsterdam en bij de online slager met de vrolijke naam Grutto. “Provinciale Staten van Flevoland stemden in 2018 in met het beleid om het aantal edelherten bij de Oostvaardersplassen terug te dringen. Het doel is om het gebied als vogelgebied te waarborgen,” meldt de site van Grutto. Scharrelvlees voor de goede zaak. Een Edelhert Pakket Groot (4 kg) komt op €129,95. 

Ada Versluis en Eddy Nagel zetten hun strijd voor de dieren van de Oostvaardersplassen voort. Nagel zet op 5 november weer een filmpje van de konikpaarden op Facebook. “Ik denk: ik loop eventjes naar mijn vee hier op het Oostvaardersveld,” luidt zijn live commentaar bij de beelden. “Deze lieverds wacht in feite hetzelfde lot als hun soortgenoten op de grote vlakte. Want ook hier zal er een moment komen dat er te veel lopen. Dan zullen ze ook richting bloedworst gaan.”

Bij een hoop paardenpoep: “Het liefst zou ik een van die bosapen gewoon eens met z’n blote reet hierin willen douwen.” De staart van een veulen zit met klissen aan haar billen vastgeplakt. “Moet je toch eens kijken joh Staatsbosbeheer. Sjongejongejonge!” De rest van het filmpje doet Nagel er het zwijgen toe, de beelden spreken voor zich. “Lieve mensen, ik heb verder ook niet zo heel veel te melden,” zegt hij op het eind. 

Na twee dagen heeft het filmpje 63 likes en verdrietige emoji’s, en een mooi lijstje commentaar: “Arme dieren.” “Dierenmishandeling.” “Klotezooi wanbeleid.” “Blij dat jullie er zijn.” “Eddy, alweer zo vreselijk bedankt.” “Fijn dat je er bent Eddy.”