“Ik ben door TikTok helemaal verslaafd aan lezen. Heb jij tips voor leuke Engelse YA fantasy boeken die makkelijk te lezen zijn?” vraagt een meisje op TikTok aan Daniëlla Morcus (26), juf van beroep, op TikTok ‘Daansbooks’ geheten. “Jouw vraag valt precies in mijn straatje,” antwoordt Daniëlla in een filmpje. “Mijn favoriete genre om te lezen is ook namelijk YA fantasy. Ik lees ook vooral in het Engels, dus dit gaat helemaal goedkomen!”

Gezeten voor haar regenboogboekenkast (op kleur gesorteerd) toont Daan – blond, vrolijk-verbaasde blik, enkele van de allergrootste TikTok-toppers. “Bijvoorbeeld: A Court of Thorns and Roses, wordt niet voor niets zo vaak aangeraden, hij is echt heel goed. Deze zie je ook echt heel veel terugkomen,” (toont Shatter Me van de Amerikaanse schrijfster Tahereh Mafi), “deze is supermakkelijk te lezen, goed te doen, en ik vond het ook echt wel een leuk verhaal!

“En op dit moment ben ik A Curse so Dark and Lonely aan het lezen, ik heb hem bijna uit: súpermakkelijk te lezen, vét leuke Beauty and the Beast-retelling, ik vind hem heel erg leuk en ik ga ook snel de rest lezen.” 

BookTok heet het boekenhoekje van TikTok, het medium waarop kinderen en jongelui zichzelf en hun liefhebberijen presenteren in filmpjes van maximaal één minuut. Overgewaaid uit Amerika, natuurlijk, en heel snel groot geworden. Dat tot verbazing van uitgevers, leespromotors en leraren, eigenlijk van iedereen boven de dertig: de TikTok-generatie blijkt te lezen!

“Ik heb altijd al gelezen,” zegt Daniëlla in een FaceTime-gesprek voor de regenboogkast van TikTok. “Lezen was altijd een ding. Door het TikTok-algoritme krijg je precies wat je leuk vindt.” Het volgen van Amerikaanse en Britse BookTok-sterren opent via de aanbevelingen (‘For You’) een wereld aan gelijkluidends. “Ik dacht ook dat TikTok was voor meisjes die dansjes doen. Maar het is veel meer.” In de zomer begon ze met eigen BookTok-filmpjes; ze heeft al 6403 volgers en er komen elke twee dagen zo’n honderd bij.

Haar lievelingsgenre, hét BookTok-genre, is Young Adult (YA, waai ee). Het is bedoeld voor lezers van ongeveer 14 tot 18 jaar, maar de meeste fans (want dat zijn het meestal) zijn 20 tot 25. “De taal is nog vrij makkelijk,” zegt Daniëlla, bij het nadenken friemelend aan een kettinkje. “Young Adult fantasy, mijn favoriet, is heftige fictie, dat je in een heel andere wereld komt. Vampieren, feeën, Game of Thrones-achtige vibes.”

De tekst gaat onder de illustratie verder.

bron: johan kleinjan

De leeslijst op school had ‘geen boeken waar ik geïnspireerd door werd’. Ze noemt Het gouden ei, Komt een vrouw bij de dokter, De kleine blonde dood, Echte mannen eten geen kaas. “Ik lees ook wel Game of Thrones, dat is ook heel moeilijk geschreven. Het stukje ‘moeten’ speelde ook mee. Terwijl ik denk: elke leeskilometer die je maakt is een kilometer.

“Ik lees voor m’n plezier, niet echt om erover na te denken. Ik zou ook graag literaire literatuur willen lezen, maar die heb ik nog niet gevonden. Het is niet dat ik het per se saai vind, maar meer dat ik het lees en denk: nou, is dit het? Nu heb ik dat elke bladzijde mij boeit. Ik hoef me niet ergens doorheen te werken. Als dat wel zo is, is het niets voor mij.”

Wat decennia aan boekenpromotie en leesbevordering niet lukte, lijkt TikTok wel te lukken: jongelui aan het lezen krijgen. Wat ook kan is dat grote groepen jongeren stiekem al lazen, maar er pas dankzij TikTok voor uit durven te komen, zoals Daniëlla Morcus zegt. Onder jongeren, zeker onder Nederlandse jongeren, is (of was) lezen niet zo stoer. Met een boek op de socials verschijnen is zo bezien een coming-out. Ja, ik lees. Mens, durf te lezen. 

Jongeren (12-plus tot en met 25) blijken dus wél te lezen, maar niet wat de leraar Nederlands in gedachten heeft. Al in 2012 schreef Pjotr van Lenteren, kinder- en jeugdboekenrecensent voor de Volkskrant, dat hij ‘het geleuter over young adult al beu was voor het begon’, maar dat hij ‘al lezend en grasduinend toch weer verliefd werd op dat rare, onnodige hoekje van de literatuur’ (het is onnodig dat het een hoekje is, bedoelt Van Lenteren). 

In de Young Adult-kast gaat het om ‘rauwe werkelijkheid, taboes, romantiek, drank, drugs en levensvragen’, blogt Van Lenteren. “Je vindt er vooral veel snackliteratuur uit Amerika en Engeland”: ‘smakelijke paginavreters’, meisjesavonturen in spijkerbroek, (twijfelen over) seks (zeker als je nieuwe vriendje een vampier is), een carrière als gladiator. 

Tussen de kinderbibliotheek en voor volwassenen bedoelde literatuur zit (dus) een boeken-McDonalds waar met steeds dezelfde ingrediënten altijd dezelfde kost wordt geserveerd, snel en vet spul waar je nooit genoeg van krijgt. Voor wie na Thea Beckman niet meteen de tanden stuk wil bijten op de ‘echte’ literatuur is er trouwens ook veel moois te vinden, schrijft Van Lenteren, ‘je reinste volwassenwordingskunst’, ‘pareltjes’ als Miep Diekmann, De dagen van Olim (1971), Kai Hermann en Horst Rieck, Christiane F. (1979-1980) en Aidan Chambers, Je moet dansen op mijn graf (1982/1985). (In Van Lenterens toptien verder Ted van Lieshout, Mark Haddon en John Green, onder meer.) 

Het genre Young Adult is een boeken-McDonalds waar met steeds dezelfde ingrediënten altijd dezelfde kost wordt geserveerd

Aan de titels valt op dat ze zijn geschreven ver voordat iemand het over Young Adult had, niet zijn geschreven met een genre in gedachten en dat ze, gok ik,
zelden of nooit door de TikTok-generatie worden gelezen. Van Lenteren ziet ‘de jongerenroman’ als genre het liefst verdwijnen. “Vijftigers kunnen ook over een jonge hoofdpersoon lezen en jongeren over een ouder iemand. Het onderscheid is zinloos. Het is geforceerd doelgroepdenken.” 

In Young Adult worstelen de personages veelvuldig met hun identiteit, meestal hun seksuele. Jongens worden verliefd op jongens, meisjes op meisjes, de protagonisten ontdekken hun geslachtelijke on- of meerzijdigheid. Er komt weer geen normaal mens in voor, zou Gerard Reve zeggen, maar die is van ver vóór het regime van hedendaagse gevoeligheden, en bovendien bij de BookTok-generatie volslagen onbekend. 

Hermans, Reve, Vestdijk: “Poeh, die namen zeggen me allemaal niets,” zegt Noah de Campos Neto (19), veellezer en BookTokker (17.300 volgers). Van Mulisch heeft hij weleens gehoord, en op het vwo las hij Tirza van Arnon Grunberg. “Dat is denk ik het moeilijkste boek dat ik tot nu toe gelezen heb.”

De schrijver Kluun heeft hem een van diens boeken opgestuurd, ter lezing en – wie weet – promotie. Maar Noah, een knappe, zachtaardige jongen van 19, krijgt zoveel boeken. “Leuke, makkelijke boeken, die superlekker lezen (zijn favoriet is Heartstopper van de Britse Alice Oseman – BN). Daar kan ik me zeker tot mid-twintig mee vermaken.”

Hij leest ‘vooral als vermaak’. ‘Literaire elementen’ komen een beetje voor in Nederlandse Young Adult, bij schrijvers als Koen Caris (Stenen eten, 2021) en (actrice) Melody Klaver (Een doodgewone nachtvlinder, 2021). “Die laten je echt nadenken.” Dergelijke boeken zijn volgens Noah bruggetjes tussen vermaak en meer diepgravend werk. “Er is nog niet echt een tussenvorm.”

Voor de lijst op school las hij met tegenzin. “Het is niet leuk. Ik snap goed dat mensen die boeken wegleggen.” Op de middelbare school wordt alle leesplezier er vakkundig uit gedoceerd, vindt hij. “Ik hoor van veel mensen dat ze op de basisschool heel veel lazen, maar er op de middelbare mee zijn gestopt. Je moet letten op tijdverloop, flashbacks, technische dingen. Op die manier is lezen niet fijn. Je bent niet bezig met wat er gebeurt. Ik kan me van geen één boek dat ik heb gelezen de plot herinneren.

“In de bovenbouw moesten we hele oude boeken lezen. Van den vos Reynaerde, uit 1800 of zo (dertiende eeuw – BN). Niet per se moeilijk, maar iedereen deed het met tegenzin. Die canon is heel vervelend.

“Wat ik leuk vind aan lezen: je bent niet bezig met een scherm. Je kunt echt je volle fantasie laten werken. Ik kan een uur lezen terwijl het voelt als tien minuten.”

De tekst gaat onder de illustratie verder.

bron: johan kleinjan

Waarom ga je niet gewoon gamen?

“Omdat ik het (a) ongezond vind en (b) zonde van de tijd. Ik zit liever buiten met een boek dan binnen met een serie. Ik ben heel nieuwsgierig, ik wil alles weten. Dat kan met een boek, niet met gamen of Netflix.”

Waarom lukt TikTok wat decennia aan leescampagnes niet lukte: jongeren aan het lezen krijgen? “Omdat het volwassenen waren die jongeren gingen vertellen dat ze moesten lezen en wat ze moesten lezen. En dat het zo goed voor je is. Maar nu vertellen jongeren het elkaar. Dat is een stuk effectiever.”

De Stichting Lezen probeerde het met onder meer Famke Louise, die de ‘challenge’ aanging om maar liefst drie boeken te lezen. “Daar moet ik om lachen, Famke Louise die mij vertelt dat ik moet lezen. Dat is niet geloofwaardig. Sowieso spreekt het niet aan als BN’ers zeggen dat je moet lezen.”

De Stichting Lezen publiceerde dit voorjaar de resultaten van een onderzoek, waaruit (opnieuw) bleek dat zowel de leesmotivatie als de leesvaardigheid van jongeren (12-20) de afgelopen jaren was gedaald. Het boek is het minst populair bij pubers. “Ze staan negatiever tegenover lezen dan toen ze op de basisschool zaten,” zegt Rozemarijn Visser van boekenpromotor CPNB. “Als ze ouder worden, trekt het ook weer wat bij.”

De eeuwige vraag is waarom lezen dan zo belangrijk is. De antwoorden zijn ook bekend, net als de aangedragen argumenten pro de hedendaagse concurrenten van het boek. (Gamen: coördinatie, strategie, Engels!) In het oog springende verschillen tussen Netflix en de bibliotheek zijn dat het aanbod bij de eerste veel beperkter is, je er de beelden er niet bij hoeft te verzinnen en bij bewegend beeld geen moeite hoeft te doen om vooruit te komen; dat gaat vanzelf (bij de les blijven is een ander verhaal). 

Visser: “Door te lezen verbreed je je wereld, je komt meer te weten over andere culturen en andere mensen, krijgt meer empathie. Het helpt je verder op zakelijk gebied, het vergroot je woordenschat en je leert beter formuleren. Hoe meer woorden je hebt, hoe groter je wereld wordt.”

Iets dergelijks zei schrijver en televisiefenomeen Adriaan van Dis laatst bij Buitenhof. In een hartstochtelijk pleidooi richtte hij zich tot de (zoals presentator Twan Huys al zei: niet naar Buitenhof kijkende) jeugd: “Van lezen word je geen beter mens, van lezen word je niet slimmer, maar je snapt misschien de wereld waarin je leeft een klein beetje beter. Het harnast je, je laat je minder wijsmaken als je met kennis de wereld tegemoet treedt. Wees niet bang voor dat boek, wees niet bang voor een beetje kennis. Blijf geletterd.”

Van Dis had vast niet Rood, wit & koningsblauw in gedachten, een van de grootste BookTok-successen, in vertaling verschenen bij uitgeverij Zomer & Keuning, groot in Young (of New) Adult. In het boek wordt de First Son van de VS verliefd op de Britse prins, met expliciet beschreven gevolgen. Het debuut van Casey McQuiston was meteen een ‘gigantische hit’ in Amerika, favoriet van LGBTQ+ en boek van het jaar van Vogue en Vanity Fair. 

Het is de wereld van de Goodreads, de aan de verwachtingen voldoende, immer bevredigende literatuur. Boeken waaraan je je geen buil valt, met het hart op de goede plaats, en zo beeldend, duidelijk en spannend geschreven, met zulke herkenbare emoties en klare lijnen tussen goed en kwaad, dat je inderdaad geen Netflix meer nodig hebt. 

Maakt het niet uit wát jongeren lezen, áls ze maar lezen? “Leesplezier is het allerbelangrijkst,” zegt Rozemarijn Visser. Als dat niet anders kan dan met ultra-herkenbare coming of age-verhalen, dan is dat ook goed. “Je mag Young Adult nog niet voor de lijst Nederlands op de havo of het vwo lezen. Maar misschien zet het iets in gang. Ik vond ook niet alle boeken voor lezen voor de lijst leuk. Maar ik ben wel Nederlands gaan studeren.”

De schrijver Kluun, een pseudoniem van Raymond van de Klundert (1964), mengt zich sinds de zomer ook tussen het jonge grut op TikTok. Het is een uitvloeisel van zijn ‘veldtocht’ langs middelbare scholen waarop hij, in coronatijd, het werk van ‘leesbare’ collega’s bepleit. 

“Leraren zitten met een probleem,” zegt hij over de telefoon. “Op de ranglijst van leesliefde staat Nederland op de 97ste plaats van de beschaafde landen. Dat hebben we aan onszelf te danken. Met het leesonderwijs hebben we kinderen het boek uit gejaagd, met de nadruk op technisch lezen, tijdverloop, verdichting, signaalwoorden enzovoort.

“Lezen hoeft ook niet altijd alleen maar leuk te zijn natuurlijk. Scheikunde is ook niet leuk, maar dat moeten ze ook leren. Maar ik probeer over te brengen wat ik als lezer bij die boeken voel. Dat die boeken over het leven gaan, over de liefde en de dood. Dat missionarisding heb ik altijd gehad.”

Lezen is een directe concurrent van alle andere puberactiviteiten, inclusief nietsdoen

Véronique Lam, uitgeverij Zomer & Keuning

Denk je dat je pubers tot de literatuur kunt bekeren? 

“Ik zie het als een opstapmodel. Je hoopt dat ze plezier in lezen krijgen. Je moet niet te veel willen. Ik probeer te motiveren, aan te bieden. Ik denk dat 30 procent van de klas veel plezier aan Tommy Wieringa of Philip Roth beleeft. Maak het niet te zwaar. Geef ze Nescio, Elsschot. Mijn boek Haantjes is gebaseerd op Kaas.

“Ik ben vier weken geleden met TikTok begonnen, en het gaat als een razende.” (Begin september staat de teller op 2729 volgers – BN.) “Ik krijg veel vragen: ken je leuke dunne boeken? Welk boek van niveau 5 of 6 denk je dat wij leuk vinden? Dan zeg ik: ik ken bijna geen jongen die Joe Speedboot niet fantastisch vindt. Mijn dochter haatte lezen, maar ze verslond De geschiedenis van mijn seksualiteit van Sofie Lakmaker.”

“Wat ik op TikTok vaak tegenkom, is de reactie: goh, eigenlijk is lezen best wel leuk,” zegt Véronique Lam van Zomer & Keuning, behalve van Rood, wit en koningsblauw uitgever van een keur aan Young Adult en New Adult (iets ouder en nog explicieter). “Dat lezen kennelijk ook een optie is. Dat ze het eerder niet overwogen als iets om te doen. Lezen is een directe concurrent van alle andere puberactiviteiten, inclusief nietsdoen. De concurrentie van de telefoon, YouTube en Netflix is heel groot.”

Hoe kan een boek met de smartphone concurreren? 

“Blijkbaar kan het, want de verkoopcijfers van jeugdboeken liegen er niet om. Ook papier wordt goed verkocht. Voor lezen moet je moeite doen, je moet je een beetje inspannen en concentreren, anders gaat het niet vooruit. Maar als op TikTok zóveel jongeren het hebben over een boek, moet je het ook lezen. Je wilt niet achterblijven bij je vrienden.

“Toen Rood, wit en koningsblauw in 2019 verscheen, liep het heel hard. Dat vlakte af, tot de laatste twee, drie maanden. Nu is ineens de hele voorraad weg. Dat kan alleen maar door TikTok komen.”

In de zelfpromotie van auteurs op platforms als Facebook en Twitter klinkt vaak onbedoeld het amechtige van de poging en het bloed, zweet en tranen van het schrijverschap door. Maar een jonge auteur als de Vlaamse Annelies Weyts heeft via BookTok rechtstreeks toegang tot de hearts and minds van een welwillend publiek van bijna 18.000 volgers.

“De meesten van jullie weten dat ik een boek heb uitgebracht,” zegt ze in een filmpje, met een handdoek om het net gewassen haar. “Ik heb een video gemaakt die veel gezien is, geliket is, maar ik krijg ook veel reacties zoals ‘niemand leest graag’, ‘nerd’, of ‘lezen is saai’. Allez: het feit dat je ‘nerd’ zegt is omdat je lezen volledig linkt met school. Maar het lezen van boeken is iets dat uit jezelf komt. Ik ben van mening dat iedereen graag leest, en dat je het gewoon soms niet weet van jezelf, omdat je nog geen boek hebt gevonden dat jou boeit.”

Haar boek Valentina: de kortharige prinses gaat over een prinses die uit onvrede over het koninklijke regime haar haren knipt en daarop naar een kostschool wordt gestuurd, waar ze de liefde, vriendschap en zichzelf leert kennen. “Young Adult vanaf 11 jaar,” noemt Weyts het. Ze bracht het uit bij de ‘online uitgever’ BookScout (‘die halen de foutjes eruit’) en doet de promotie zelf, op TikTok. 

“Met een video bereik je soms een miljoen mensen,” zegt ze in een beeldgesprek. Valentina is ‘uit mezelf geschreven’. Ritme en snelheid zijn des TikToks: “Korte hoofdstukjes, er moet veel in gebeuren, veel onverwachte dingen. Het moet je kunnen meesleuren.” 

“Dat het zo snel zo groot is geworden, heeft te maken met de manier waarop TikTok werkt,” zegt Soraya Riem (28), event manager en visual content creator bij uitgeverij Lebowski en een van de bekendste Nederlandse BookTokkers. “Het algoritme zit zo goed in elkaar dat het binnen een week alles weet wat jij interessant vindt. Op Instagram zie je alleen de mensen die je volgt, TikTok kijkt buiten je eigen kring. Het is vrij scary hoe accuraat het is.”

De tekst gaat onder de illustratie verder.

bron: johan kleinjan

Laat BookTok een nieuwe generatie lezers zien? 

“Daar kun je moeilijk iets over zeggen. Ik merk dat er jongeren enthousiast zijn over boeken, maar of het nou een grote verandering is in de ontlezingsgrafiek weet ik niet. Het kan best dat die jongeren toch al lazen.

“De korte filmpjes op TikTok maken boeken toegankelijk. De stap naar de bibliotheek of de boekwinkel is voor jonge mensen vaak te groot. Hoe moet je kiezen uit al die boeken? Ze leren veel sneller van elkaar.”

Speelt kwaliteit daarbij helemaal geen rol? 

“Kwaliteit betekent voor jongeren wat anders dan voor de gemiddelde boekenrecensent. Die is veertigplus, wit en man. Niet iemand waarmee jongeren zich associëren. Bedenk dat lezen niet per se een sexy hobby is als je vijftien bent. Lezen heeft een suf imago. Maar bij Lebowski zien we ook dat er wat gebeurt. Onze doelgroep is wat ouder, maar we zijn aan het kijken hoe we TikTok kunnen inzetten voor onze boeken.

“In de afgelopen twintig jaar is dankzij Harry Potter een trend op gang gekomen van toegankelijke, populaire boeken voor kinderen en jongeren,” schrijft Pjotr van Lenteren in een berichtenwisseling op LinkedIn. “Er wordt zeker – zodra de leraar wegkijkt – meer en met meer plezier gelezen. Maar het heeft tegelijk de kloof tussen lezen en lezen (literatuur lezen en lezen voor je plezier – red.) vergroot. Wat van de meester moet, wordt minder en minder aantrekkelijk. 

“Jongeren die elkaar wat aanraden is, ongeacht het medium, interessant. Als je dat soort bewegingen niet in de gaten houdt, ben je als boekenexpert geen knip voor de neus waard. Het houdt je ook scherp: je kunt wel kennersfavoriet Benny Lindelauf aanbevelen, maar die heeft nauwelijks minderjarige lezers. 

“Dat gezegd hebbende: BookTokkers raden elkaar niet de nieuwe W.F. Hermans aan. Dat is het jammere van je in grote groepen lezers (jong of oud, geen enkel verschil) verdiepen: een breed gedeelde voorkeur is zelden of nooit interessant uit literair oogpunt. Het is de NS Publieksprijs versus de Libris…

“Na er een tijdje naar gekeken te hebben kan ik niet anders dan twee dingen zeggen: (1) Laat ze met rust. Ze lezen. (2) Geef het goede voorbeeld. Lees zelf. Ouders zitten massaal op hun telefoon of lezen zelf troep. Op de lerarenopleiding wordt nauwelijks gelezen. Dan kun je ook niet dat ene advies geven.

“Wat betreft de aantrekkingskracht van jongerenpulp; daar zullen allerlei zaken een rol spelen die ook voor volwassen snacklezers gelden. Voorspelbaarheid in een nieuw ogend jasje. Escapisme. Zwelgen in een andere wereld van glamour of juist niet. Spanning, dingen ervaren die je zelf niet durft. 

“Het is niet zo dat lezers de ene serie na de andere verslinden. Je kiest een paar keer in je leven voor een wereld waaraan je je verslingert. Dat heeft iets moois. Bedenk: een op de tien leest. Een op de duizend leest (ook) literair. Ik denk dat die getallen niet erg veranderen in de loop der jaren.”