Bert Sliggers (1948) is gastconservator bij het Meermanno Museum. Zijn keus voor een tentoonstelling over foute boeken is geen verrassing. Sliggers – ook ex-conservator van het Teylers museum – verkocht in 2018 zijn privé-verzameling van ruim 1500 erotische en pornografische boeken en tijdschriften aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag – hij is dus bepaald niet vies van controversiële boeken. Wanneer HP/De Tijd hem vraagt waarom hij dit keer voor een tentoonstelling foute boeken koos zet hij een flinke voorgeschiedenis uiteen.

“Vorig jaar had Museum Meermanno een tentoonstelling over pornografie: Porno op Papier. Dat is al een heftig onderwerp. Daarmee zijn we ook op Lowlands geweest. Dit jaar wilden we vooral jongeren kennis laten maken met revolutionaire of dubieuze boeken. Eerst wilden we een tentoonstelling over verboden boeken, maar in Nederland wordt bijna niks verboden. Maak daar maar eens een tentoonstelling van. Bij foute boeken kan je uit tienduizenden kiezen.”

Wat maakt een boek fout?
“Door voortschrijdend inzicht en een veranderde tijdgeest zijn er boeken die gewoon niet meer kunnen. Dat betekent dat je je schaamt als je ze leest, of ervan schrikt. Teksten die zo neerbuigend, antisemitisch, racistisch of seksistisch zijn dat je denkt: dit kan echt niet meer. Dat zijn de boeken die wij hebben geselecteerd. Maar de titel van de tentoonstelling is Foute Boeken? – met een vraagteken. Museum Meermanno is geen museum dat voorschrijft wat fout is. We vragen de bezoekers om er zelf over na te denken.”

In de jaren ’50, ’60, en ’70 werd er veel moeite gestopt in het ‘wit maken’ van het ‘zwarte hart’.

Bert Sliggers

Wat is het grootste ‘foute’ thema – racisme?
“Wij hebben veel boeken waar het koloniale, blanke superioriteitsgevoel van de pagina’s druipt: de opvatting dat het Kaukasische ras bovenaan zou staan en de rest primitief was en nog veel moest leren. Ook tonen we boeken van de koloniale zending: de opvatting dat iedereen die niet in de Heer gelooft – of uit een ander land komt – een heiden is. In de jaren ’50, ’60, ’70 werd er veel moeite gestopt in het ‘wit maken’ van het ‘zwarte hart’.

“En dan hebben we ook nog eens jihadistische literatuur – die boeken konden tot voor kort nog worden aangevraagd in de gevangenis van Vught, door jihadisten. Het bijzondere is dat er ook jihadistische kinderboekjes worden gemaakt, die zitten ook in de tentoonstelling. Nou ja, hoe erg wil je het hebben?”

Wat is het foutste boek in de tentoonstelling?
“Dat is heel moeilijk. We hebben drie thema’s: politiek, maatschappij en religie. Binnen al die thema’s heb je boeken die echt heel erg zijn. Een voorbeeld: heel veel kinderen leerden vroeger lezen aan de hand van abc-boekjes. Tussen 1880 en 1920 stond de N dan altijd voor neger. En donkere mensen werden dan afgebeeld met afschuwelijke kwaliteiten: lui, onbetrouwbaar, ga zo maar door. De I stond trouwens voor invalide, de A was Arabier, W was woekeraar, ga er maar aan staan. Dat vind ik hele erge boekjes.”

Het is zo erg dat het bijna grappig is, ervaart u dit ook zo?
“Nee, ik neem het heel serieus. Maar we zagen op de opening ook af en toe mensen in de lach schieten. Dan zei ik daar niks over, maar kwamen ze naar mij toe om sorry te zeggen: ‘het is natuurlijk niet om te lachen’. Soms zijn de boeken zo beschamend dat je erom lacht. Het is een soort tegeneffect. Het komt denk ik doordat mensen sommige boekjes herkennen uit hun jeugd, en dat ze die toen gewoon leuk vonden om te lezen. Daar schrikken ze dan van.”

Is het niet gevaarlijk om boeken als ‘fout’ te bestempelen, literatuur hoeft toch niet altijd veilig te zijn?
“Nou, er staat een heel groot vraagteken in de titel. De laatste zaal van de tentoonstelling is ook helemaal leeg. Daar hebben we een grote tafel met boekjes die wij zelf hebben laten drukken en daar zitten zinnen en kretologie in (zoals: de Gouden Eeuw, de bijbel in je hotelkamer, en Kuifje in Afrika) die je eruit kan scheuren en op de muur kan plakken onder de woorden: ‘Dit kan echt niet meer’. Bezoekers worden gevraagd zelf over de boeken na te denken.”

U heeft een selectie gemaakt van foute boeken om te bediscussiëren. Dan kunt u uw handen er toch niet helemaal vanaf trekken?
“Ja, maar als je geen selectie maakt heb je ook geen tentoonstelling. Je moet altijd keuzes maken. Er zijn ook onderwerpen die ik interessant vind, maar waar uiteindelijk geen tentoonstelling in zit. Hier zat wel een tentoonstelling in.”

Turks Fruit staat er ook in, dat is toch niet van het niveau ‘Tien kleine nikkertjes’?
“Ja dat is misschien heel discutabel. Jan Wolkers is mijn grote held. Ik ben met zijn werk groot geworden, heb alles van hem verslonden. Maar als je het nu leest dan denk je: Jezus wat was dat vroeger een andere tijd. Dat boek kwam midden in de seksuele revolutie uit. Op elke bladzijde werd rondgenaaid. En als een vrouw bijvoorbeeld lelijke tieten had – even in de woorden van Wolkers – dan moest ze maar een truitje aan en gauw wegwezen. Dat is de teneur van een groot deel van het boek. Daar schrikken mensen nu soms van. Zo las ik een citaat voor in een radioprogramma, en toen werd ik gevraagd te stoppen: ‘ja, ja, nu weten we het wel’. Die radioman dacht ‘straks heb ik geen programma meer’.”

Over 50 jaar ligt Het grote barbecueboek in de tentoonstelling.

Bert Sliggers

Als je de tentoonstelling 50 jaar in de toekomst zou verplaatsen, welke boeken zouden daar dan in zitten?
“Deze vraag hebben wij ook aan jongeren op Lowlands gesteld. Bijna alle antwoorden hadden te maken met wat nu speelt: het klimaat. Ze zeiden: ‘dan heb je boeken waar iemand eerst een half uur de auto wast en daarna een uur onder de douche staat’. Toen keek ik een beetje verbaasd, en dan zeiden ze: ‘dan is water op rantsoen dus als je dat leest in een boek, dan denk je: wat?!’. En als iemand vlees eet in een boek dan is dat in de toekomst waarschijnlijk helemaal uit den boze. Over 50 jaar ligt Het grote barbecueboek in de tentoonstelling.”

De tentoonstelling is nu twee dagen open, hoe zijn de reacties?
“De reacties zijn heel positief. Mensen zien vaak dingen die ze eigenlijk vergeten waren. Boeken uit hun jeugd, of die hun opa en oma hadden. Daar gaan ze met een nieuwe blik naar kijken. En men wordt ook veel verrast. Ze schrikken van het feit dat er jihadistische kinderboeken verkrijgbaar zijn.”

“Maar, natuurlijk zijn er ook mensen die zeuren. Meestal zijn dat mensen die de tentoonstelling niet eens gezien hebben. Dan zeggen we: ‘kom eens langs!’”

Waar zeuren die mensen dan over?
“Die mailen of appen dingen als: ‘is alles nu opeens fout?’. Ze vinden dat Zwarte Piet moet blijven, of dat De negerhut van oom Tom een prachtige titel is. Noem maar op.”

En doet u wat met die feedback?
“Ik wil niet zeggen dat er een heel team zit om die mensen te behandelen, maar we gaan er serieus op in. We passen echter helemaal niks aan.”

Foute Boeken? is tot en met 1 maart 2020 te zien in Museum Meermanno, Den Haag.