In Kwezelgem, dat ergens tussen Kontich en de Babbelse Plassen verscholen ligt in het Vlaamsche landschap, werkte Lies Lavrijsen aan haar vertaling van Dantes Devina Commedia – De Goddelijke Komedie. Ze had flink doorgekacheld aan het eerste deel De Hel, toen zij aankwam bij de 28^ste zang.

Die begon zo*:

“Wie zou naar eis, in proza zelfs, gewagen
van al het bloed en van de vele wonden,
die ik nu zag, al deed hij hij ’t duizend malen!
Ach, iedre tong zou voor zijn taak bezwijken,
Want ’s mensen taal en geest van gruwlen en ellende”.

Mooie taal! Een beetje ouwerwets, daar ging ze iets heel moderns van maken, opdat ook jongeren van allerlei pluimage het konden begrijpen. Ze las verder over wat Dante daar allemaal aantrof:

“De darmen hingen tussen beide benen;
bloot lag het hartvlies en de nare holte,
waar spijs en drank in walglijk vuil verandren.
Terwijl ik alles deed om goed te kijken
keek hij naar mij en spleet zich met de handen
de borst en sprak: ‘Zie mij mezelf verscheuren.
Aanschouw, hoe Mahomed hier is doorkorven.
Mij vóór gaat onder luid gejammer Ali,
gespleten in het gelaat van kin tot lokken”.

Ai!

Als door een wesp gestoken leunde Lies Lavrijsen achterover. Dat was waar ook. De arme Mahomed – tegenwoordig als Mohammed gespeld – zat volgens Dante in de hel. Moest ze dat echt gaan vertalen? Ze dacht na. Het is waar dat de Devina Commedia al in het begin van de veertiende eeuw is geschreven, maar zou de moderne lezer zich daar niet aan storen. Wat voor een naar gevoel zou een moslim van nu daarbij krijgen? Oké, als het bij deze ene passage bleef,  kon ze daar natuurlijk gewoon voorzichtig om heen vertalen. En dan maar hopen dat niemand het zou merken.

Misselijk hield Lies Lavrijsen op met lezen. Gadverdamme! Kon je deze viezigheid de moderne lezer wel aandoen?

Maar stel je voor dat er meer van dit soort kwetsende passages in stonden. Ze voelde ineens spijt dat ze deze vertaalopdracht had aangenomen. Ze was meteen begonnen met vertalen, omdat ze geld nodig had, maar nu kreeg zij de rekening gepresenteerd dat zij niet eerst het boek in zijn geheel was gaan lezen. Voorzichtig bladerde ze verder, angstig dat ze nog meer zou vinden. En toen las ze hoe Mahomed vanwege al zijn daden tot in het diepst van de hel had moeten afdalen, “terwijl zeker honderd schimmen in ’t dal plots naar boven staarden, schier alle pijn vergetend van verbazing”. En toen plotseling verdween Mahomed uit het zicht van Dante, maar pas nadat hij het vermoeden had uitgesproken nooit meer het licht te zullen zien. Verslaggever Dante schrijft:

…met de ene voet tot heengaan reeds geheven,
had Mahomed aldus me toegesproken;
toen drukte hij hem neer en ijlde henen.
Een ander, wie de gorgel was doorstoken
en ’t neusbeen afgehakt tot aan de brauwen,
en die één oor maar had, hij stond verwonderd
en als versuft met de andren nog te kijken
en deed, al de andren vóór, de keel plots open – 
aan alle kanten bloedig rood van buiten…

Misselijk hield Lies Lavrijsen op met lezen. Gadverdamme! Kon je deze viezigheid de moderne lezer wel aandoen? Waar was ze aan begonnen? Ze kwam er niet uit en besloot met haar uitgeverij Blossom Books te bellen voor wijze raad. BB is een kleine, in Utrecht gevestigde onderneming die zich vooral richt op de kwetsbare lezer van 15 tot 25 jaar. BB, zich ‘de gezelligste Young Adult (YA) uitgeverij van Nederland” noemende, geeft boeken uit met titels als: De Grisha, schim en schaduw, Het boek der Heiligen en Geheimen van het tuinhuis. Negentig procent van de auteurs zijn oudere meisjes. Eigenaresse en hoofdredactrice van Blossom Books is Myrthe Spiteri (1986). Op het moment dat haar telefoon ging, was zij juist verdiept in heer lievelingsboek: Ik geef je de zon van Jandy Nelson. Helaas was de boodschap minder zonnig.

“Met Myrthe”.

“Awel, hier met Lies Lavrijsen”.

“Hoi, Lies, hoe gaat het met de vertaling?”.

“Awel, er is hier een probleempje in Kwezelgem. Ik ontdek zojuist dat de profeet Mohammed in dat boek van Dante voorkomt. Die wordt aan alle kanten gekliefd en gekloven. Hij zit in de diepste put van de hel. En dan is er ook nog een gorgel met een afgehakte neus. Vreselijk! Ik wist dat niet, maar het is een heel ander boek dan Ik geef je de zon, Myrthe. Hoe is dat boek van Dante in godsnaam in ons fonds terecht gekomen?”.

“Ik had begrepen dat het een spannend boek is voor de jeugd. Het is toch ook een comedy?”

“Awel, maar een hele rare comedy. Een comedy waar je kloten door de duivel worden afgebeten.”

“Lies!”

“Dat staat er gewoon in. Dat boek heb jezelf uitgekozen.”

Het was even stil aan de andere kant van de lijn. Myrthe Spiteri was duidelijk aan het nadenken. Tenslotte kreeg zij haar woorden terug.

“Valt er niets aan te doen? Laten wij om te beginnen de kwetsende passages inkorten. Dat merkt vermoedelijk niemand, maar als iemand het wel merkt, zeggen we gewoon dat wij dat deden ter bescherming van de jeugd.”

Als een moslim dat leest, kan ik hier zo maar een bom door mijn ruit krijgen. Wij hebben in Kwezelgem ook een moskee

“Dat lijkt me een goed idee, Myrthe! Weglaten is altijd makkelijker dan vertalen. Ik word alleen betaald per woord, dus als het tenslotte minder woorden worden, kan ik dat in mijn portemonnee voelen.”

“Geen probleem, Lies. Dan voer je gewoon voor de weggestreepte passages duizend woorden extra op.”

“Ok, maar dan blijf ik zitten met die figuur van Mohammed. Als een moslim dat leest, kan ik hier zo maar een bom door mijn ruit krijgen. Wij hebben in Kwezelgem ook een moskee.”

“Lies, denk na. Kun je de figuur van Mohammed niet anonimiseren?”

“Hoe bedoel je?”

“Nou, je schrijft gewoon alleen maar M.”

“Dat gaat helemaal opvallen.”

“Of je schrijft in plaats van zijn naam steeds ‘Vrede zij met hem’.”

“Dat is een goed idee! Alleen: is het niet raar dat iemand die steeds ‘Vrede zij met hem’ wordt genoemd, de vreselijkste kwellingen moet ondergaan?”

“Helemaal niet! Dat is nou juist de paradox van het geloof. Heus, Lies, neem van mij aan: als je dit doet, komt helemaal goed.”

Daarna hing Myrthe op, in de overtuiging dat zij in goed overleg een lastig probleem had opgelost. Lies Lavrijsen ging terug naar haar bureau en werkte de dagen daarna keihard door. Als vertaalster leek het wel of zij samen met Dante door de hel liep.

Wie tot de keel de tong was uitgesneden.
En één, wie ’t handenpaar was afgeslagen,
hief beide stompen naar de duistre hemel,
zodat het bloede zijn aangezicht bespatte”.

Ik aanschouwde dan, en meen nog te aanschouwen,
hoe zonder hoofd en romp daar liep te dolen,
die ging als de andren gaan dier droeve kudde.
In één der handen bengelde aan de haren
Zijn afgehouwen hoofd lantaarnwijze.

Onvermoeibaar vertaalde Lies tot in de kleine uurtjes. Ze schrapte wat ze schrappen moest en de tekst – ik zeg het u eerlijk – werd daar heus niet minder door. Pas diep in de nacht gingen de lichten uit in Kwezelgem.

* Bij verzen is gebruik gemaakt van de vertaling van Christinus Kops O.F.M., opnieuw uitgegeven door Gerard Wijdeveld. Wereldbibliotheek, 1977.