Diederik Smit had een geestige monoloog op de radio, van ‘Gert’ die al zestig jaar lid is van de SP, in hart en nieren een SP-man is, geweldige partij, goeie mensen, de juiste standpunten, maar toch stemt hij nooit op ze, want er is altijd een andere linkse kandidaat die misschíen premier kan worden, aan wie hij zijn stem dan toch liever geeft.

In gesprekken over de verkiezingen gaat het nu veel over ‘strategisch stemmen’. Bedoeld wordt de neiging bij kiezers om niet te stemmen op de partij van hun voorkeur maar op de partij met de grootste kans om ‘in het Torentje’ te komen en een andere partij eruit te houden. De Nederlandse premier heeft maar weinig bijzondere bevoegdheden ten opzichte van een gewone minister, hij is primus inter pares, maar van dat soort staatkundige finesses trekt de mediacultuur zich niets aan, die wil sterren en idolen, schurken en helden, winnaars en verliezers. De tijd dat de ‘Koningin der Aarde’ zich verantwoordelijk voelde voor een gezonde democratische cultuur is lang voorbij, zo hij al ooit bestaan heeft. Dat hebben we de afgelopen weken weer duidelijk kunnen zien: Rutte kondigde zijn vertrek aan en even flakkerde het elan op – eindelijk bevrijd, eindelijk ruimte om het eens heel anders te gaan doen – maar de vlam werd al snel kleiner en inmiddels rest weinig meer dan een sliertje rook en het vermoeid gelispelde woordje ‘nieuw’ (of zoals Rob Jetten zegt: ‘nuw’). We zijn weer helemaal terug bij de horse race waar het twaalf jaar geleden mee begon.

De wanhoop is tastbaar: moeten we vasthouden aan de overtuiging en eenzaam pal staan, of pragmatisch en realistisch zijn en kiezen voor het geringste kwaad?

De wanhoop is tastbaar: moeten we vasthouden aan de overtuiging en eenzaam pal staan, of pragmatisch zijn en kiezen voor het geringste kwaad?

Marieke Hoogwout, een van de mensen achter Vrij Links, een denktank die naar nieuwe linkse ideeën zoekt, vatte de tweestrijd op X samen met een citaat uit The Second Coming, het bekendste gedicht van W.B. Yeats.

Turning and turning in the widening gyre

The falcon cannot hear the falconer;

Things fall apart; the centre cannot hold

De boel valt uiteen, het centrum houdt geen stand. De valk hoort de valkenier niet meer. Onwillekeurig moest ik denken aan die vogel in het logo van de PVV, al schijnt dat een meeuw te zijn, die Hollandse crypto-roofvogel.

Toch is die discussie over wel of niet ‘strategisch stemmen’ ten dele een schijnprobleem. Dat komt door het gebruik van het woord ‘strategisch’. Een stem op de partij van je voorkeur is ‘principieel’ en een pragmatische stem op de grotere kanshebber is dan ‘strategisch’. Lees: een soort verraad.

De parlementaire democratie is een tribalistische cultuur met clubs, gekleurde vlaggen, geloften en loyaliteiten. ‘Nestgeur’. De geschiedenis meandert, de samenleving ontwikkelt zich, oorspronkelijke groepsbelangen verdampen, de clubs moeten zichzelf voortdurend opnieuw uitvinden en tegelijk ‘trouw blijven’ aan hun oude grondslagen. Voor een voetbalcompetitie is het een passende opzet, maar voor het openbaar bestuur? Gaat het daarbij om clubkleur en nestgeur of om plannen en maatregelen?

Het woord ‘strategisch’ wordt hier verkeerd gebruikt. Stemmen is per definitie strategisch. Wat hier bedoeld wordt – stemmen zoals ‘Gert’, toch maar op Frans Timmermans omdat Lilian Marijnissen te weinig kans maakt om groot te worden – is tactisch stemmen.

‘Strategie’ en ‘tactiek’ worden vaak verward, maar het zijn verschillende dingen. Strategie is afgeleid van het Griekse ‘strategia’, leger, krijgsmacht, tactiek stemt af van ‘taxis’, Grieks voor ordening. De grote krijgskundige Antoine Henri Jomini schreef: strategie is de leer der oorlogsvoering, tactiek is de leer der gevechtsvoering. Strategie is doel, tactiek is middel. Het doel van de Brexit-beweging was om Groot Brittannië uit de EU te krijgen, het middel was om de bevolking wijs te maken dat zij zich blauw betaalden voor niets. Geert Wilders’ strategie is een Nederland zonder Islam, zijn tactiek is ons bang maken voor moslims.

Als er geen doel is dat bereikt moet worden, heeft het überhaupt geen zin om mee te doen aan verkiezingen. Dan blijf je thuis. Als er meerdere partijen zijn die ongeveer hetzelfde beogen, kun je kijken welke partij de beste kans heeft om aan de macht te komen. Dat is tactiek, niet strategie. Stemmen ís strategisch. Niet-strategisch stemmen is onmogelijk.

Pas als je met je stem voor een heel ánder doel kiest dan je eigenlijke voorkeur, stem je ‘strategisch’, maar dat doet alleen iemand die in de war is. Of iemand die een theorie koestert over hoe je om A te bereiken Z moet nastreven.

Het midden heeft de macht maar geen overtuiging, de flank heeft overtuiging maar geen macht.

Politieke partijen zijn geen geloofgenootschappen die in eigen kring een theologie belijden om genade te vinden in de ogen van hun opperwezen, het zijn verenigingen met ideeën over de samenleving en het landsbestuur. De kiezer moet zich dus afvragen: met welke keuze breng ik de realisatie van die ideeën dichterbij? Dat is een tactisch probleem. Door het ‘strategisch’ te noemen, maken we het groter en zwaarder dan het is.

Even verderop in The Second Coming schrijft Yeats regels die zo mogelijk nog beter van toepassing zijn op dit dilemma.

The best lack all conviction, while the worst

Are full of passionate intensity.

Het midden heeft de macht maar geen overtuiging, de flank heeft overtuiging maar geen macht.

Ik wens u morgen veel wijsheid in het stemhokje. Zelf doe ik voor één keer zoals ‘Gert’ en schuif, na dertig jaar op de flank, een stukje terug naar midden. Nu maar hopen dat het houdt.

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.