Zuid-Afrika haalt iets ondeugends in de Oranjes naar boven
Koning Willem-Alexander en koningin Máxima brengen een driedaags staatsbezoek aan Zuid-Afrika. Correspondent Kevin van Vliet, die zelf in Kaapstad woont, duikt in het verleden van de koninklijke familie en Zuid-Afrika, dat op z’n minst te turbulent te noemen valt.
Willem-Alexander brengt voor het eerst in zijn hoedanigheid van koning een bezoek aan Afrika. Hij werd woensdagochtend in Pretoria ontvangen door president Cyril Ramaphosa van Zuid-Afrika. De derde economie op het continent is een belangrijke handelspartner van Nederland en vice versa.
Z.M. de koning bezocht het land voor het laatst met z’n ouders, formeel althans, in 1996. Nelson Mandela was net twee jaar president van het nieuwe, democratische Zuid-Afrika; de Vakantiekoning ging nog door het leven als Prins Pils.
Op het programma staan deze week delegatiebijeenkomsten en uitjes naar het Vrijheidspark in Pretoria, het apartheidmuseum in Johannesburg, de botanische tuin in Kirstenbosch en het slavernijmuseum in Kaapstad. Volgens Gerard Aalders, historicus en oud-NIOD-onderzoeker, valt een staatsbezoek te reduceren tot ‘toosten, dineren, speechen en zuipen’. ‘En natuurlijk worden er bakken met onderscheidingen uitgewisseld. Goed beschouwd heeft het allemaal weinig om het lijf.’
Het bezoek geeft echter een feestelijke aanleiding om eens stil te staan bij het verleden van de koninklijke familie en Zuid-Afrika, dat op z’n minst turbulent te noemen valt. Vier episodes vallen op.
Wilhelmina, geheim pleitbezorger van de Boeren
Tijdens de Tweede Boerenoorlog (1899-1902) was de nog jonge vorstin Wilhelmina van Nederland uitgesproken pro-Boer, en daarmee anti-Brits. Nadat in 1867 de eerste diamant in Zuid-Afrika gevonden werd, liepen de spanningen tussen de aanwezige Boeren en de Britten dermate op, dat er een conflict over grondgebied uitbrak.
Tijdens de Eerste Boerenoorlog wisten de Boeren (verre neven van de Hollanders) de Britten te verjagen en riepen zij in de betwiste, mineraalrijke regio hun Republiek van Transvaal uit. De president van Transvaal was de markante predikant Paul Kruger. In Verdeel en heers schrijft historicus Henk Wesseling: “Kruger heeft zijn Engelse opponenten in deze jaren uitzonderlijk verbaasd en geïrriteerd. Zij vonden hem ‘decidedly ugly’ en zijn tafelmanieren ‘gigantically horrible’. Kruger smeerde zoveel ranzige kokosnootolie in zijn haar dat hij zelfs tijdens het eten zijn zakkam moest gebruiken. Als hij zich voor diplomatieke missies kleedde in jacquet en hoge hoed zag hij er eerder uit als de spreekstalmeester van een circus dan als het staatshoofd van een onafhankelijke republiek. ‘Uit oom Pauls mond stroomde niet alleen wijze woorden, maar ook het nodige speeksel.’ Dit gaf natuurlijk nog meer aanstoot aan Krugers tegenstanders, de aristocratische officieren en bestuurders uit het trotse Engeland, die meenden te weten hoe de wereld bestuurd moest worden”.
Uit oom Pauls mond stroomde niet alleen wijze woorden, maar ook het nodige speeksel.
Wilhelmina bleek gesteld op Kruger. De vorstin beschouwde de Boeren als stamverwanten, schrijft historicus Emile Picard in zijn proefschrift ‘Queen Wilhelmina and the Boers’ (Leiden, 2018). In 1900 liet ze een schip uitvaren om Kruger naar Europa te halen. Hij hield een charme-offensief, dat mislukte. Vier jaar later stierf hij in Zwitserland, ver weg van zijn geboortegrond. De Britten wonnen oorlog en lijfden Transvaal in in de Gemenebest.
Wat Wilhelmina exact voor de Boeren deed, is nooit duidelijk geworden, schrijft Picard, maar, naar haar eigen woorden: “(…) heb meer gedaan voor de Boeren dan mijne landgenooten weten”.
Juliana vond de apartheid maar niks
De Britten verloren uiteindelijk hun zeggenschap over Zuid-Afrika en de Afrikaners – trotser en nationalistischer dan tevoren – riepen de Republiek van Zuid-Afrika uit. Ze stelden een systeem van apartheid in, de scheiding der rassen.
Juliana verdomde het in haar tijd als koningin (1948-1980) om Zuid-Afrika te bezoeken zolang daar apartheid bestond. Ze zou president D.F. Malan dat hoogstpersoonlijk hebben verteld in 1949, toen hij op Paleis Soestdijk kwam. Juliana bleef tot haar laatste dagen als vorstin aan de kant van het verzet staan. Toen ze in 1971 een onbekend bedrag doneerde aan het Programme to Combat Racism of the World Council of Churches (WCC), protesteerden Nederlandse expats bij de ambassade in Pretoria.
De puinhopen van Bernhard
Haar echtgenoot Bernhard zag in de scheiding der rassen geen bezwaar voor een bezoekje. “Over deze uiterst moeilijke materie kun je pas meepraten als je er ten minste een paar jaar zelf hebt geleefd en over het vraagstuk veel hebt gelezen,” vond hij.
In 1953 vergezelde de prinsgemaal premier Willem Drees op een bezoek aan de Unie van Zuid-Afrika. Namens het kabinet in Den Haag lobbyden ze bij president D.F. Malan voor aanvullende landingsrechten voor KLM en voor betere voorwaarden voor investeringen en immigratie vanuit Nederland. Die kwamen er.
Eenmaal verknocht geraakt aan het continent, zette Bernhard – fervent natuurliefhebber en jager – eind jaren tachtig ‘Operation Lock’ op vanuit zijn positie als oprichter van het Wereld Natuur Fonds. Operation Lock was een clandestiene missie tegen neushoornstropers in zuidelijk Afrika, uitgevoerd door Britse huurlingen. Bernhard financierde het project met de opbrengst van twee zeventiende-eeuwse schilderijen uit de privécollectie van Juliana, De verkrachting van Europa door Elisabetti Sirani en De heilige familie van Bartolomé Esteban Murillo. Ze gaan voor 610.000 pond onder de hamer in Sotheby’s in Londen. De opbrengsten zijn officieel bestemd voor het WNF, maar 500.000 pond vloeit op Bernhards verzoek naar zijn privérekening.
De opbrengsten zijn officieel bestemd voor het WNF, maar 500.000 pond vloeit op Bernhards verzoek naar zijn privérekening.
Operation Lock werd een totaal fiasco. De Britten begonnen, eenmaal geïnfiltreerd in de stroperij, zelf illegaal te handelen in hoorn, moordaanslagen te beramen en werkten samen met foute lui uit het Zuid-Afrikaanse veiligheidsapparaat, waarvan Craig Williamson het meest noemenswaardig was. Hij zou worden ontmaskerd als het brein achter bomaanslagen en huurmoorden op anti-apartheidsactivisten in verre buitenlanden (onder de doden een moeder en haar zesjarige dochter).
Het geld raakte op en in 1989 lichtte de Reuters-correspondent in Nairobi het deksel van de doofpot. In 1990 ging de stekker eruit. Tot in hoeverre Bernhard op de hoogte was van de ontsporing van zijn pet project, is niet bekend.
Irene vs. Royal Shell
Een vruchtbaardere poging om de natuur te behouden werd ondernomen door prinses Irene, de tweede dochter van Juliana en Bernhard. Eind jaren negentig kocht zij drie aaneengesloten boerenerven in de Karoo-woestijn in de binnenlanden van Zuid-Afrika. Irene bracht het land terug naar zijn vroegere staat en stichtte er een natuurreservaat. Op Bergplaas worden onderwijsprogramma’s gegeven aan jonge Zuid-Afrikanen – kosteloos voor wie zelf de financiële middelen niet heeft.
In 2011 kwam het landgoed in het nieuws. Shell (Royal Dutch, nota bene) maakte bekend in een gebied zo’n 90.000 hectare in het hart van Zuid-Afrika naar gas te willen zoeken – waaronder waar Bergplaas ligt. Prinses Irene keerde zich openlijk tegen de plannen van het bedrijf, net als andere boeren in de regio, die vreesden voor bodemverontreiniging.
Het conflict werd voor zover bekend geen familie-aangelegenheid. Tegenover een verslaggever van de Zuid-Afrikaanse weekkrant The Daily Maverick zei Irene destijds dat, hoewel haar familie aan de wieg stond van Royal Dutch Shell, noch zijzelf noch iemand van haar familie vandaag aandelen in het bedrijf had.
Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.