Kortgeleden las ik een noodkreet op LinkedIn van een jongerenwerker en dat was behoorlijk confronterend. Sterker nog: dat stukje houdt mij ondanks al het wereldnieuws over Poetin en Oekraïne nu al wekenlang bezig, want het confronteert me keihard met mijn eigen moraal, met mijn eigen positie – of wellicht volgens sommigen het gebrek daaraan – over waarden en normen. Ik ben een kind van de jaren zestig. De Sextant, een blaadje van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH) waar de meeste millennials nog nooit van hebben gehoord, lag bij wijze van spreken bij ons op de keukentafel. Vrijheid, blijheid was ons devies. Nou ja, zo ongeveer. Dat was toen. En toen was niet alles beter. Toen gebeurde er ook een hoop waarvan opvoeders zich hardop afvroegen of dat nou wel zo goed was voor de mentale gezondheid van de jongste generatie. 

We waren grensoverschrijdend, in alle opzichten. Althans, dat vonden we zelf, en daar waren we nog trots op ook. Want we – in feite de generatie voor mij – hadden gebroken met het keurslijf van de jaren vijftig. Grensoverschrijdend: dat woord had toen een heel andere lading dan nu. Het stond juist voor vrijheid en zelfbewustwording, niet voor vernedering, machtsmisbruik en vrouwonvriendelijkheid. Bob Dylan zong het al: the times they are a-changin’. Maar is dat wel zo? Je zou evengoed kunnen stellen dat de geschiedenis zich als vanzelf herhaalt, als je maar oud genoeg wordt. Alleen sta ik nu aan de andere kant en ben ik nu degene die roept: “Zeg, kan het niet wat minder?” Ik bevind mij kortom in een onmogelijke Catch-22: ik ben voor vrijheid van meningsuiting, voor vrijheid van seksuele beleving, van godsdienst, identiteit, gender en noem het allemaal maar op. Het kan mij niet vrij genoeg, maar ik voel ook zo ontzettend mee met zo’n noodkreet van jongerenwerker Leenard Kanselaar, die zich hardop afvraagt hoe we in hemelsnaam nog kinderen moeten opvoeden als ze gedachteloos meeblèren met vrouwonvriendelijke teksten van onder meer Broederliefde, Lil Kleine en Boef als ‘pomp ’m erin bij die bits’, ‘kleed je uit, raak me aan, kom springen in m’n douche. Doe als thuis, veel geluid, laat me springen in je poes’ en ‘als je me schreeuwt, stoot ik hard, loop je mank’.

Ben ik nu een conservatieve ouwe lul aan het worden als ik zeg dat ik deze teksten veel te ver vind gaan? Het zij zo. Ik snap die opvoedcoach best als hij op LinkedIn vertwijfeld uitroept dat het nogal makkelijk is om na alle commotie rond The Voice tegen ouders te roepen dat ze hun zonen moeten opvoeden. ‘Educate your sons’ mag dan een alom gebezigde uitspraak zijn, het is ook een behoorlijk gemakzuchtig statement dat voorbijgaat aan het feit dat onze samenleving het kennelijk normaal vindt dat jonge kinderen en pubers een behoorlijk dubieus en vrouwonvriendelijk beeld in hun hoofd gestampt krijgen. En dan heb ik het niet alleen over drillrap, waarin geweld wordt verheerlijkt, maar ook over de softere varianten die dagelijks worden uitgezonden, onder meer door de publieke omroepen. “Daarmee draagt de NPO bij aan het normaliseren van grensoverschrijdend gedrag en seksualisering van vrouwen,” schreef Hannah Boerstra, adviseur bij Diversion, onlangs in een opiniestuk in Trouw. “Dat dit soort teksten onderdeel zijn geworden van het dagelijks aanbod van onze publieke omroep is verontrustend. Natuurlijk is het uitspreken van dergelijke lyrics niet hetzelfde als ernaar handelen. Uitingen van seksisme in muziek zijn eerder onderdeel van een groter maatschappelijk probleem: de normalisering van vrouwonvriendelijk en grensoverschrijdend gedrag.”

De tekst gaat onder de illustratie verder.

Kanselaar postte zijn LinkedIn-bericht op 25 januari jongstleden. De dagen erna werd hij overspoeld met reacties. Kennelijk had hij, hoewel over dit onderwerp al vele pagina’s zijn gevuld, met zijn bericht een open zenuw geraakt. Kanselaar: “Er is met name in de media veel aandacht geweest voor wat er gebeurd is bij de The Voice en rondom Marco Borsato en Ali B. Maar The Voice is het topje van de ijsberg. Er is zoveel meer gaande qua beeldvorming in video, muziek en clips. Ik vraag mij af of ouders zich er wel bewust van zijn aan wat voor beeldvorming jongeren dagelijks worden blootgesteld via video, muziek en clips, en wat voor invloed dit heeft. Aan de reacties die ik op mijn LinkedIn-bericht kreeg merkte ik dat dat vaak niet het geval is. Ouders hebben vaak geen idee waar hun kinderen naar luisteren. Rappers zijn voor veel jongeren een rolmodel. Zij spiegelen zich aan deze mensen en ze zijn belangrijk voor ze. Hierdoor hebben ze veel invloed. Toen Boef heel populair werd, zagen we ineens in ons jongerencentrum allemaal kids met dezelfde kleding, kapsel en zo’n snorretje en ze namen ook de taal over. Ik zie met eigen ogen gebeuren hoe jongeren zelf gaan rappen en de woorden van hun idolen klakkeloos overnemen. Ik vraag dan kritisch of ze wel doorhebben wat ze eigenlijk aan het zingen zijn. En vaak hebben ze geen flauw benul.

“Het begint dus met bewustwording. We kunnen besluiten om bepaalde muziek niet meer te draaien, maar daar ben ik ook geen voorstander van. We moet wel beter en breder kijken naar wat er in de samenleving aan de hand is en het gesprek durven aangaan.”

Kanselaar schrikt soms van wat jongeren vertellen en meemaken. “Ik gaf onlangs een les over sexting. De dag ervoor had de mentor alle ouders een brief gestuurd: hier gaat de les over en misschien is het een idee dat er thuis over gesproken wordt. Later hoorde ik van de mentor dat drie leerlingen thuis een gesprek hadden gevoerd. De rest niet. Dit zeg ik niet om ouders in een hoek te zetten, want het vraagt iets van ons allemaal. Het begint bij betrokkenheid. Weet je wat je kind luistert en ziet en durf je vragen te stellen en betrokken te zijn? Ook ik ben lange tijd naïef geweest. Na de Voice-rel ben ik vragen gaan stellen in mijn omgeving en was geschokt door alle verhalen die ik te horen kreeg. Victim blaming is aan de orde van de dag en vaak beseffen kinderen niet eens hoe schadelijk dat voor een ander is. Ik vraag ze dan: hoe zou jij het vinden als jij op die foto staat? Dan zie je dat er meer bewustwording ontstaat.”

Het constante aanbod van seksueel getinte schuttingtaal leidt uiteindelijk tot een normalisering van gedrag op allerlei vlakken. Ook wat betreft racisme, homohaat en antisemitisme. Uit Amerikaans onderzoek is gebleken dat blootstelling aan bepaalde hiphopmuziek wel degelijk seksistische attitudes jegens vrouwen doet toenemen en dat misogyne hiphop of rapnummers seksueel agressief gedrag aanwakkeren bij mannen. Vrouwen die een agressieve videoclip bekijken, zijn achteraf ook eerder geneigd om geweld tegen vrouwen te accepteren. Bovendien werd in die studie een verband gevonden tussen het luisteren naar rapmuziek, of die nu wel of niet misogyn was, en een negatievere houding tegenover vrouwen – vooral bij mannelijke deelnemers. Herhaalde blootstelling kan er dus voor zorgen dat je je seksistischer gaat gedragen. En veel jongeren doen niets anders dan de godganse dag hun favoriete tunes luisteren terwijl ze huiswerk maken of zitten te gamen. 

Een Facebookbericht van een radeloze moeder: “Beste Ronnie Flex, Lil Kleine, Lijpe en alle andere branchegenoten die ik niet bij naam ken. Je kunt iemand fysiek aanranden, maar ook verbaal… Ik wil niet langer verbaal door jullie aangerand worden, heren. Ik wil niet dat de jongens die ik grootbreng gaan denken dat je zo over en tegen een vrouw mag praten, dat je anderen op het idee mag brengen om dat zo te doen, en dan hebben we het nog niet over het laatste logische gevolg: dat je het zo in praktijk mag gaan brengen. Doe iets aan jezelf. Doe iets aan je eentonige leven, dat eentonige geleuter over club, drank, doos en doekoe kennen we nou wel.” 

Ook opvoedcoaches, pedagogen en jongerenwerkers laten zich steeds vaker horen. Zij vinden dat er meer aandacht voor het probleem moet komen in het onderwijs, maar ook thuis. Het besef welk gedrag onacceptabel en strafbaar is ontbreekt nu bij veel jongeren, en de drempel om het te melden is te hoog. En dan helpt het niet dat juist een instituut als de publieke omroep, dat wordt gefinancierd met publiek geld, zijn kop in het zand steekt en vrolijk de meest vrouwonvriendelijke rapmuziek ‘de ether in slingert’. Je zou kunnen stellen dat de NPO op die manier bijdraagt aan de normalisering van grensoverschrijdend gedrag. En dat terwijl juist de publieke omroep een voorbeeldfunctie heeft. 

Dat dat nog niet helemaal lukken wil bleek onder meer met de uitreiking van de FunX Music Awards in 2020. Geschrokken van alle ophef besloot de zender een prijs in het leven te roepen voor artiesten die zich sterk maakten voor de strijd tegen racisme. Uitgerekend rapper Akwasi, die op Twitter het halve land verraste met zijn bedreigingen aan het adres van Zwarte Piet, sleepte de prijs in de wacht. Een onhandige keuze is een understatement, aangezien je zou verwachten dat zo’n prijs toegekend zou worden aan een verbinder in plaats van iemand die nog meer polariseert. Overigens werd de muziek van Lil Kleine recent (voor de tweede maal) wel in de ban gedaan door de NPO. Niet vanwege de inhoud van zijn teksten, maar omdat hij met de mishandeling van zijn vriendin daadwerkelijk een strafbaar feit had begaan. Zingen mag, slaan niet. Een opmerkelijke keuze, want als dat voor alle popartiesten gaat gelden worden de playlists behoorlijk leeg. 

De tekst gaat onder de illustratie verder.

Wegcensureren kun je het niet en het past ook niet in een open samenleving. Zelfs al zou je het tot in lengte van jaren bij de publieke omroep verbieden, dan wordt het toch wel beluisterd via internet. Spotify staat vol met homofobe en vrouwonvriendelijke liedjes. En het is vermoedelijk een kwestie van tijd voordat de MeToo-beweging ook bij Spotify op de stoep staat. 

Wat te doen? Zou er, net als op de pakjes sigaretten, een waarschuwingstekst moeten worden geplaatst of afgespeeld? “Op zich vind ik dat helemaal geen gek idee,” zegt Yuri Ohlrichs (seksuoloog NVVS bij Rutgers, expertisecentrum seksualiteit). “Het is in elk geval een idee dat het overwegen waard is. Je kunt dan namelijk laten zien dat er ook een andere manier is waarop we met man-vrouwrelaties kunnen omgaan en dat de gepresenteerde vorm niet de algemene norm is. Dat lijkt mij typisch iets voor een instantie als Kijkwijzer om op te pakken. Ik denk wel dat je het een beetje licht moet houden. Dus niet: deze muziek kan leiden tot grensoverschrijdend gedrag, maar vanuit een positievere insteek. In de VS gebeurt dit overigens al: daar kun je op cd’s en platen een sticker vinden met de tekst ‘explicit content’.”

Ook Ohlrichs benadrukt dat we hier niet te maken met een nieuw fenomeen. “Toen Elvis in de jaren vijftig met zijn heupen schudde, schreeuwden ouders ook moord en brand. Nieuw is wel dat de uitingen een stuk explicieter zijn geworden en dat jongeren tegenwoordig beschikken over hun eigen telefoon en mediaselectie. Via kanalen als TikTok kunnen filmpjes, foto’s en muziek soms ook ongewenst bij ze binnenkomen. Nu is het ook weer niet zo dat ze daar allemaal meteen door beïnvloed worden. Mijn dochter van veertien is hartstikke woke en staat soms te dansen op liedjes met uiterst dubieuze teksten. Als ik daar dan wat van zeg, zegt ze: ‘ja, maar het is gewoon leuke muziek’. 

“Alle commotie rond The Voice heeft dit soort onderwerpen bespreekbaar gemaakt. Dat vind ik een goede zaak. Wat ik wel kwalijk vind is dat het ook een zeer generaliserende uitwerking heeft. Alsof alle mannen fout zijn. Alsof vrouwen en meisjes soms geen kwetsende spelletjes spelen met jongens. Er zijn heel veel jongens die zich helemaal niet thuis voelen bij dat machogedrag. Je loopt hierdoor zelfs het risico dat die jongens gaan denken: misschien hoort dergelijk gedrag wel bij mijn man-zijn. Maar goed, het is nu out in the open en dat is ook een blessing in disguise, omdat het een aanleiding is om het erover te hebben. Vroeger bleef alles wat met seksualiteit te maken had verborgen. 

Veel seksuele vorming richt zich al op meisjes, maar juist jongens vinden het lastig om over dit onderwerp te praten

Yuri Ohlrichs, seksuoloog NVVS bij Rutgers

“Dat zie je ook terug in de jongerencultuur. Ik las vroeger de Hitkant. Die was heel progressief als het ging om vragen van jongeren rond seksualiteit. Twintig jaar later beantwoordde ik als seksuoloog zelf lezersvragen in jongerenbladen en op websites. Daar kwamen exact dezelfde vragen in terug, maar ze zijn wel veel explicieter geworden. Ze gaan dan opeens over bepaalde standjes en technieken. Dat heeft denk ik te maken met de enorme focus op het fysieke element van seksualiteit. Dat seksualiteit ook te maken heeft met gevoel hoor je in die rapnummers zelden. Daardoor ontstaat bij sommige jongens wellicht de indruk dat je door het sturen van dickpics seksuele aandacht van anderen kunt krijgen.”

Voor alle ouders en opvoedkundigen die het echt niet meer weten zette de Rutgers onlangs een geüpdatete handleiding online: ‘zo praat je met jongens over seks’. Ohlrichs: “Dat klinkt inderdaad niet erg inclusief, maar we hebben dit bewust zo gedaan, omdat er verschillen zijn tussen de beleving van jongens en die van meisjes. En seksueel grensoverschrijdend gedrag komt nu eenmaal meer voor bij jongens en mannen dan bij meisjes. Veel seksuele vorming richt zich ook al op meisjes, maar juist jongens vinden het lastig om over dit onderwerp te praten. Veel adviezen zijn ook goed bedoeld, maar hopeloos verouderd. Dat komt toch neer op ‘meisjes wees voorzichtig en jongens hou je handen thuis’. 

“Het gaat echter om veel meer. Het gaat om hoe je wilt zijn als man en als vrouw. Jongens krijgen nog heel veel ouderwetse stereotypen mee. Het idee dat je als man altijd de eerste stap moet zetten om een meisje te versieren bijvoorbeeld, of dat je drie keer per week klaar moet komen of dat het stoer is om je seksuele successen in de kroeg met je vrienden te delen. Daar zit echt een competitie-element in. Bij vrouwen is het precies omgekeerd. Als zij open praten over seks, zijn ze een slet. Dat soort verouderde denkbeelden bepalen nog steeds sterk het gedrag van jongeren en worden deels ook bevestigd door de muziek waar ze naar luisteren en de videoclips die ze zien. Met de handleiding proberen we het voor ouders en opvoeders gemakkelijker te maken om op een positieve manier met jongeren over seksualiteit te praten. Ons uitgangspunt daarbij is, zoals de recent overleden seksuologe en hoogleraar Ellen Laan het zo mooi uitdrukte: ‘seks is met genegenheid gedeeld genot onder gelijken’.  

De handleiding ‘Zo praat je met jongens over seks’ is gratis te downloaden: www.rutgers.nl.