De wereldvreemde hertog Des Esseintes, hoofdpersoon van de roman Tegen de keer van J.-K. Huysmans, leefde teruggetrokken en ging zelden naar buiten. Maar na het lezen van de boeken van Charles Dickens vatte hij het plan op een reis naar Londen te maken. Hij schafte een gids voor Londen aan en droomde daarbij weg. Gekleed in een Engels pak bezocht hij een Engels café in Parijs en vergaapte zich aan de stamgasten. In een Engels restaurant (ook in Parijs) waagde hij zich aan typisch Engelse gerechten. En vervolgens besloot hij niet te gaan. Want waarom zou hij alleen al de marteling ondergaan van in de rij staan tussen drommen mensen om zijn bagage af te geven, zo redeneerde hij, als hij alles al had gevoeld en gezien wat hij wilde voelen en zien? Hij zou wel gek zijn als hij door een reis deze ‘onvergankelijke indrukken’ zou kwijtraken. Waar was het goed voor om nog een stap te zetten als men zulke schitterende reizen kon maken vanuit een stoel?

Des Esseintes koos vrijwillig voor reizen vanuit zijn leunstoel, maar veel mensen moeten deze zomer gedwongen hun plannen voor vakantie naar een verre bestemming opgeven. Ze moeten vakantie houden dicht bij huis, of misschien zelfs thuis, als het financieel minder gaat.

Maar hoe erg is dat eigenlijk? Moet een mens per se naar de Seychellen om uit te rusten, of biedt een zogenoemde staycation of thuisvakantie evenveel kans op ontspanning? Is een enkele reis Balkonië wellicht zelfs beter voor de moderne mens, die elke dag al zoveel indrukken moet verstouwen?

De Britse filosoof Alain de Botton vraagt zich in zijn boek De kunst van het reizen af waarom alle aandacht altijd uitgaat naar het ‘waar’ van de vakantie en niet naar het ‘waarom’ en het ‘hoe’ – terwijl die laatste twee veel essentiëler zijn.

“Is het niet een enorme misvatting dat we automatisch gelukkiger zouden worden door simpelweg van A naar B te bewegen?” schrijft hij.

Tekst gaat onder de illustratie verder.

Volgens De Botton genieten de meeste mensen, net als Des Esseintes, meer van het doorbladeren van de reisgids dan van de reis zelf. Want het grote nadeel van met vakantie gaan is dat we behalve bagage ook altijd onszelf meebrengen. Onze problemen en zorgen verdwijnen niet doordat we naar een ver land gaan. Sterker nog: doordat we tijdens een vakantie weinig te doen hebben, kunnen ze zich krachtiger opdringen. “Misschien is het wel een van de naïefste dingen die we kunnen doen met een plek waarvan we dromen: er werkelijk naartoe gaan,” concludeert De Botton.

Maar als we dan zo nodig toch op reis willen, dan pleit hij voor een andere aanpak dan de moderne mens gewend is. Niet alle attracties uit de gids afwerken, overal een selfie maken, die op Facebook plaatsen en je naar de volgende toeristische bestemming haasten, maar ruim de tijd nemen om met aandacht iets nieuws, iets bijzonders of iets moois te ervaren.

Zo beschouwd zou een thuisvakantie inderdaad net zo rustgevend of zelfs rustgevender kunnen zijn dan zeg een rondreis door Zuidoost-Azië langs overbevolkte toeristische attracties onder infernale temperaturen. Want ook in je eigen woonplaats zijn nieuwe, bijzondere en mooie dingen te zien – zonder de stress van een verre reis. En je slaapt bovendien elke avond in een uitstekend bed.

‘Misschien is het wel een van de naïefste dingen die we kunnen doen met een plek waarvan we dromen: er werkelijk naartoe gaan.’ 

Alain de Botton

Jessica de Bloom, arbeids- en organisatiepsycholoog aan de Rijksuniversiteit Groningen, is het daarmee eens. “Het maakt niet zo veel uit waar je heen gaat, als je maar in staat bent goede herstelervaringen te hebben,” zegt zij. Het wetenschappelijk bewijs dat een thuisvakantie net zo ontspannend zou werken als een vakantie aan de Costa Brava is echter karig, voegt ze daar onmiddellijk aan toe. “Het is nogal lastig te meten. Maar we hebben wel een onderzoek gedaan waarbij we de ervaring van mensen die weggingen in eigen land vergeleken met die van mensen die een weekeinde thuisbleven. We vonden heel weinig verschillen. Ook als mensen een weekeinde thuis doorbrengen, zie je hun welbevinden stijgen en voelen ze zich gezonder, uitgeruster en fitter. Thuis zijn mensen wel sneller geneigd klusjes en huishoudelijke taken te gaan doen en mails te checken. Maar ze zeggen nog steeds dat ze zich uitgerust voelen.”

Wil iemand echt uitrusten van vakantie, dan zijn volgens De Bloom een aantal factoren beslissend. “Je moet allereerst loskomen van je werk, je moet kunnen ontspannen en zelf kunnen bepalen wat je doet. Belangrijk is ook dat je een uitdaging aangaat of iets nieuws leert. Sommige vrijetijdswetenschappers voegen daar nog aan toe: betekenisvolle dingen doen en verbondenheid ervaren. Van al deze ingrediënten knappen mensen op, en die zijn ook voorhanden als je thuisblijft. Een exotische bestemming is geen garantie voor geluk, want er zijn risico’s aan verbonden. Je kunt bijvoorbeeld ziek worden, en als dat juist gebeurt tijdens die vakantie waarnaar je zo enorm hebt uitgekeken, dan is dat extra vervelend.”

Het vergt echter wel meer creativiteit om echt iets te maken van een staycation, waarschuwt De Bloom. “Als je rondstruint door India, dringen de uitdagingen zich vanzelf aan je op. In je eigen stad nieuwe dingen ontdekken is moeilijker dan in Timboektoe. Maar het kan wel. Ikzelf fiets graag naar wijken in mijn stad die ik niet ken, om te zien hoe mensen daar wonen en hun tuinen te bekijken. Het is vaak verbluffend hoeveel mooie dingen er dicht bij huis te zien zijn.”

Die ervaring had ook televisieredacteur Christine Raven (33), toen ze vorig jaar besloot met haar man en twee kleine kinderen gewoon thuis vakantie te houden.“We hadden in de lente een proef genomen met een vakantiehuisje dat ons was aangeraden. Dat was een ramp. Het bleek niet geschikt voor kleine kinderen – geen hekjes voor de trap, bijvoorbeeld – en we zaten daar afgelegen, midden in de weilanden. Op de terugweg, in de auto, zeiden mijn man en ik tegen elkaar: en als we van de zomer nou thuisblijven? Er viel een last van onze schouders af.”

Raven en haar man concludeerden dat hun eigen huis het perfecte vakantiehuis was: kinderproof, uitgerust met een goed geoutilleerde keuken, een ligbad, lekkere bedden en uitstekende fietsen. “We hebben een waslijst aangelegd van leuke dingen die we konden doen in de omgeving van onze woonplaats. Die lijst werd zo lang dat we daar nog jaren mee voort kunnen. Er was geen druk om iets te plannen. We dachten gewoon elke dag: waar hebben we zin in? Die thuisvakantie bood alles wat we van een vakantie verlangen: niks hoeven, ontspannen en aandacht voor elkaar. Nieuwe prikkels zijn helemaal niet nodig als je moe bent van de combinatie werken en zorgen. Een lege agenda is genoeg. En bovendien: thuis is alles bekend, je weet waar het lichtknopje zit. Je hoeft niet te wennen, dus je komt heel snel in de ontspanningsmodus terecht. Ik vraag me weleens af waarom zo veel mensen denken dat ze weg moeten, dat thuisblijven geen optie is. Maar ja, het is natuurlijk niet cool om te zeggen: wij blijven deze zomer thuis.”

Tekst gaat onder de illustratie verder.

“Een van de belangrijkste redenen waarom mensen ontspannen tijdens een vakantie is omdat ze meer autonomie ervaren,” zegt toerisme-onderzoeker Jeroen Nawijn (Breda University of Applied Sciences). “Ze hebben meer macht om te bepalen wat ze doen, waar ze dat doen en met wie ze dat doen. Dat gevoel kun je ook hebben als je thuisblijft. Het enige wat je thuis mist, is een écht andere omgeving. Als dat voor jou essentieel is om je los te maken van je werk, is een staycation wel een probleem natuurlijk. Maar voor de rest heb je tijdens een thuisvakantie net zo goed de vrijheid om de activiteiten te ondernemen die je prettig vindt, met personen die je prettig vindt, dus het is in wezen niet anders.”

Zijn advies voor mensen die een thuisvakantie willen proberen, is: zorg dat je je echt afsluit voor je werk en probeer je te laten verrassen. “Doe dingen die je normaal gesproken niet doet, maar die je wel graag zou willen doen. Want dat verrassingselement van vakanties in het buitenland is er thuis natuurlijk minder. Maar in principe kun je je in Nederland ook prima laten verrassen. Heel veel mensen die in een bepaalde stad wonen, zijn nog nooit in de attracties van die stad geweest. Je kunt je eigen stad met heel andere ogen gaan bekijken.”

‘Veel mensen gaan alleen maar op reis om indruk te maken op anderen. Als je niets kunt en niets weet, maar je bent wel heel ver weg geweest, dan ben je interessant.’ 

Ad Vingerhoets, emeritus hoogleraar emoties en welbevinden

Dat was precies wat kunstenares Maja Boot (68) deed toen ze vorig jaar besloot om in haar woonplaats Blaricum te blijven, maar te doen alsof ze in Zuid- Frankrijk was. “Ik ga altijd op werkvakanties. Dan schilder ik in Zuid-Frankrijk, in Portugal of in Zuid- Afrika. Maar dat is een heel gedoe. Ik moet al mijn schilderspullen meenemen en het is ook niet makkelijk om in een vreemde omgeving geschikte locaties te vinden om te gaan zitten schilderen. Soms word je weggestuurd. Het is in het buitenland ook nog eens vaak ontzettend warm, dus dan verbrand je of er gebeuren rare dingen met de verf.

“Daarom besloot ik vorig jaar thuis te blijven, maar te doen alsof ik in Zuid-Frankrijk was. Ik ging in mijn eigen omgeving schilderen, bij boer Joep in de groentetuin en bij boer Willem in de stal. Ik at in een Frans restaurant in de buurt en mocht van mezelf mijn troep in de gang gooien, net als in een vakantiehuisje. En ik moet zeggen: ik heb nog nooit zo’n relaxte vakantie gehad. De obstakels die je in het buitenland hebt, zijn er allemaal niet. Op vakantie heb ik altijd een hele lijst van dingen waar ik heen wil en dan is het altijd de vraag: hoe kom ik daar in godsnaam? Maar waarom zou je zoveel willen? Ik heb dat gewoon losgelaten en ben lekker gaan rommelen bij mij in de buurt. Maar ik heb er wel écht een spel van gemaakt, om te voorkomen dat ik in mijn oude patronen zou vervallen. Ik heb me gehouden aan het idee dat ik in Zuid-Frankrijk was. Met als gevolg dat ik helemaal gelukkig werd van die vakantie.”

“Ik denk dat veel mensen die in het buitenland op vakantie gaan, vooral erg blij zijn als ze weer terug zijn,” zegt emeritus hoogleraar emoties en welbevinden Ad Vingerhoets. “Een hoop mensen kunnen helemaal niet tegen vakantie, want het is stressvol. Je moet met de auto of caravan ver rijden door druk verkeer, misschien naar een land waarvan je de taal niet beheerst. Dan krijg je te maken met wat wij omschrijven als ‘controleverlies’, en dat is per definitie stressvol. Thuis heeft iedereen zijn eigen leven, maar als je met vakantie gaat, ben je veel meer op elkaar aangewezen en dat kan tot spanningen leiden. En dan hebben we het nog niet eens over mensen die last hebben van heimwee.”

Volgens hem is met vakantie gaan een sociale verplichting geworden die lang niet altijd zo heilzaam is als mensen denken. “Vroeger moesten we naar de kerk en nu moeten we op vakantie. Veel mensen gaan alleen maar op reis om indruk te maken op anderen. Als je niets kunt en niets weet, maar je bent wel heel ver weg geweest, dan ben je interessant.”

Vingerhoets is de geestelijke vader van de uitdrukking ‘toeristisch musturberen’, het fenomeen dat mensen van zichzelf erg veel moeten doen en zien als ze met vakantie zijn. “Al dat moeten levert gewoon stress op. Ik verbaas me er ook over dat mensen allemaal naar dezelfde plekken gaan. Hebben die mensen werkelijk zo weinig creativiteit? Willen ze geen moeite doen om een originele bestemming te bedenken, kiezen ze gewoon voor de makkelijkste weg of vindt men het echt fijn om ergens te zijn waar het erg druk is? Ik denk dat veel mensen thuis meer ontspannen dan tijdens een verre vakantie. Mijn raad is: ga eens naar plaatsen die een paar kilometer verderop liggen en waar je nog nooit geweest bent. Bekijk eens een toeristenfolder van je eigen omgeving. Ik heb zelf een appartement in Zeeland gehad en dan ging ik naar de Walcherse stranden. Niet met dertig graden, want dan zitten ze helemaal vol, maar met achttien graden. En dan gewoon een leuk boekje erbij, een witbiertje en een boterham met kaas. Nou, dan ben ik helemaal gelukkig.”

Word lid van HP/De Tijd