In het spoor van Graham Greene
Als regisseur houdt John Malkovich de neiging tot overdrijving die hij als acteur vertoont, keurig in de hand. In ‘The Dancer Upstairs’ is de spanning onderhuids en daardoor des te effectiever.
Acteurs van naam en faam voelen niet zelden de verplichting zich óók te bewijzen als regisseur. Jack Nicholson heeft het een paar keer geprobeerd. Maar kunt u één door hem geregisseerde titel noemen? Voor Anthony Hopkins, Morgan Freeman en Robert De Niro bleef het vooralsnog bij een eenmalige oefening. Al Pacino blijft dralen in het pierenbadje en rommelt wat met theaterbewerkingen. Dustin Hoffman kondigt al jaren projecten aan die hij dénkt te gaan regisseren.
Een indrukwekkende staat van dienst als acteur is dus geen garantie voor een geslaagde carrière als regisseur. Ik stond dan ook niet te juichen bij de aankondiging dat John Malkovich z’n regiedebuut ging maken. Malkovich is een begenadigd acteur die onder meer indruk maakte in films als Dangerous Liaisons en The Killing Fields. Ook was hij zo ruimdenkend (of slim) om z’n medewerking te verlenen aan het krankzinnige filmproject BeingJohn Malkovich, waarin hij de spot met zichzelf drijft.
Malkovich heeft de neiging immer – ook in bijrollen – nogal nadrukkelijk aanwezig te zijn. Neem Rounders, een thriller die zich afspeelt in het milieu van professionele pokerspelers. Hij heeft daarin een bijrolletje als malafide Russische gokker met de bijnaam Teddy KGB. Rounders is de film van Edward Norton en Matt Damon, maar op de momenten die hem gegund zijn, zuigt Malkovich alle aandacht naar zich toe met zijn lijzige dictie en z’n reptielachtige oogopslag. Hij stéélt scènes en doet dat met een acteerprestatie die gevaarlijk dicht tegen schmieren aan ligt. De scheidslijn tussen briljant en belachelijk is broos en Malkovich dreigt die grens weleens uit het oog te verliezen – met name in Franstalige films. Malkovich woont immers alweer een tijdje in Frankrijk en spreekt vloeiend Frans. Dat mag hij graag etaleren.
Al met al komt John Malkovich me voor als een acteur die baat heeft bij een strenge regisseurshand: hij heeft iemand nodig die zijn incidentele neiging tot aanstellerij krachtig de kop indrukt.
Die inschatting verklaart wellicht waarom ik niet bijster veel vertrouwen had in zijn kwaliteiten als regisseur. En bij aanvang van The Dancer Upstairs leek dat wantrouwen zelfs geheel gerechtvaardigd, want de film komt moeizaam uit de startblokken. We zien een auto door een woest en ledig Zuid-Amerikaans landschap rijden en horen een voice-over. Maar wat de beelden en die stem nu precies met elkaar te maken hebben, blijft troebel. Geen lekkere binnenkomer. Maar na een kwartiertje begint de film langzaam maar zeker in z’n ritme te komen en kruipt de spanning het verhaal binnen. The Dancer Upstairs – gebaseerd op het gelijknamige boek van Nicholas Shakespeare – speelt zich af in een naamloze Zuid-Amerikaanse republiek waar militairen de dienst uitmaken. Het land wordt opgeschrikt door een reeks aanslagen van een geheimzinnige revolutionaire organisatie die zich als een olievlek onder de bevolking lijkt te verspreiden. Kinderen, studenten, huismoeders en grijsaards plegen gruwelijke (zelfmoord) aanslagen in naam van ene Ezequiel. Maar wie hij is en waar hij precies voor staat, blijft schimmig: Ezequiel heeft geen programma, geen manifest en zelfs geen publiek gezicht. Dat weerhoudt een deel van de bevolking er niet van zich in zijn naam op te offeren. Aan een politieofficier (mooie rol van de Spanjaard Javier Bardem) de taak een team samen te stellen en deze Ezequiel op te sporen.
Die revolutionaire retoriek in The Dancer Upstairs doet denken aan de acties van het Lichtend Pad in Peru in de jaren tachtig en negentig. Verder roept de sfeertekening sinistere herinneringen op aan de militaire dictaturen in Chili en Argentinië.
Malkovich houdt het tempo laag. Met 133 minuten is de film dan ook aan de lange kant. Keer op keer laat hij na de suspense met wat handige kunstgrepen aan te dikken. Zo valt op dat hij spaarzaam gebruikmaakt van muziek om spannende momenten (die er toch ruimschoots zijn) te accentueren. Maar uiteindelijk werpt die onnadrukkelijke vertelwijze toch ook zijn vruchten af. Door zuinig om te springen met aanwijzingen wannéér het spannend wordt, krijgt de kijker gaandeweg het ongemakkelijke gevoel dat er élk moment iets gewelddadigs of dramatisch voor kan vallen. En zo lukt het Malkovich aardig om een beklemmende en broeierige sfeer op te roepen. The Dancer Upstairs is een ingetogen politieke thriller die hier en daar de boeken van Graham Greene in herinnering roept. Nooit gedacht dat John Malkovich dáártoe in staat zou zijn.