Wat we kunnen leren van de stillevens van Giorgio Morandi
Ilja Leonard Pfeijffer bezocht de overzichtstentoonstelling van de Italiaanse schilder Giorgio Morandi in Palazzo Reale in Milaan. ‘Er is een magie van breekbaarheid en liefde, die zich ergens ophoudt in de met trefzekere weifeling getrokken grenzen van de objecten.’
Het nieuwe jaar begon voor Stella en mij met een bezoek aan de overzichtstentoonstelling van het werk van de Italiaanse schilder Giorgio Morandi in Palazzo Reale in Milaan. Wegens omstandigheden konden we er niet eerder naartoe.
Stella heeft het grootste deel van de tentoonstellingscatalogus geschreven, waarbij zij zich er niet van af heeft gemaakt met samenvattingen van de wetenschappelijke status quo, zoals goed had gekund, veel catalogi halen zelfs dat niveau niet. Zij heeft alle honderdtwintig werken in samenhang geïnterpreteerd conform een coherente visie, die resulteert in een bepaald vernieuwende presentatie van het gehele oeuvre. Het boek is ook nog eens heel goed geschreven. Er zit jaren studie en maanden onafgebroken werk in, waarvan ik van nabij getuige mocht zijn. Ik ben sowieso altijd ontzettend trots op Stella, maar nu nog meer dan gebruikelijk.
Dit zou voor een deel kunnen verklaren waarom de tentoonstelling mij daadwerkelijk ontroerde. Eindelijk zag ik in het echt wat in ons huis maandenlang onderwerp was geweest van studie en gesprek. Bij elk schilderij herinnerde ik mij de aandacht die zij eraan had besteed om het te begrijpen (en niet om het zomaar een beetje snappen wat erop staat afgebeeld, want dat is bij Morandi steeds hetzelfde, maar om daadwerkelijk te begrijpen wat de kern is van zijn kunst) en haar gulheid om dat aan mij uit te leggen. Ik zag de objecten van haar aandacht en iets wat meer ontroert, is nauwelijks denkbaar.
Maar dat is, zoals gezegd, maar een deel van de verklaring. Hoewel het zo goed als onmogelijk is om deze schilderijen los te zien van Stella, zoals het buitengewoon lastig is om wat ook maar los te zien van Stella, zouden zij mij ook hebben ontroerd als deze persoonlijke betrokkenheid niet had bestaan, daarvan ben ik zeker. Ik kende de plaatjes al, maar er zijn weinig schilders bij wie de confrontatie met het echte werk zoveel toevoegt aan de reproducties als bij Morandi. Een foto van een stilleven van Morandi is een poëtisch en verstild beeld, maar datzelfde stilleven ontneemt je de adem in het echt. Er is een magie van breekbaarheid en liefde, die zich ergens ophoudt in de met trefzekere weifeling getrokken grenzen van de objecten. Een criticus (ik ben zijn naam vergeten, die zou ik moeten opzoeken in Stella’s catalogus) heeft gezegd dat er op elk schilderij van Morandi een punt is waar je de eeuwigheid kunt zien. Ik heb de proef op de som genomen. Het is waar. Ik heb de eeuwigheid meermaals gezien.
Een criticus (ik ben zijn naam vergeten, die zou ik moeten opzoeken in Stella’s catalogus) heeft gezegd dat er op elk schilderij van Morandi een punt is waar je de eeuwigheid kunt zien. Ik heb de proef op de som genomen. Het is waar. Ik heb de eeuwigheid meermaals gezien.
Liefde en eeuwigheid zijn natuurlijk uitstekende onderwerpen voor een column, dus ik hoef eigenlijk niet uit te leggen waarom ik deze ervaringen hier ter sprake breng, maar in de dagen na het bezoek aan de tentoonstelling bekroop zij nog een andere gedachte, die misschien nog wel belangrijker is om hier met u te delen. Wat ook onderdeel uitmaakte van de ontroering, is dat ik een glimp mocht opvangen van de kracht van waarden en eigenschappen die nogal uit de mode zijn geraakt. Ik druk mij zacht uit. De landschappen en stillevens van Morandi laten een wereld zien die het tegendeel is van de wereld waarin wij vandaag de dag leven.
Zijn oeuvre is de vrucht van levenslange aandacht, studie en concentratie op de lichtval op een handvol vaasjes en flessen. Een mensenleven is te kort gebleken om het licht op dat vaatwerk volledig te doorgronden. Voor ons vandaag de dag is het al ondoenlijk om ons langer dan acht seconden ergens op te concentreren. Het oeuvre van Morandi laat bovendien zien dat landschappen en stillevens hetzelfde zijn. Als je werkelijk goed kijkt, zie je de eenheid van de dingen in de eenheid van de vormen. Maar in onze waan van de dag is de wereld opgetrokken uit incidenten en conflicten. Wij kunnen de eeuwigheid niet zien. Acht seconden naar een schilderij kijken is voor ons al een eeuwigheid. Wij hebben geen aandacht, omdat alles om onze aandacht schreeuwt. En wat wij al helemaal zijn verleerd, is breekbaarheid. Niemand kan het zich in dit neoliberale tijdsgewricht permitteren om fragiel te zijn, stel je voor, een breekbare ondernemer is de belabberdste ondernemer ooit en zijn we niet allen ondernemers van onszelf? Die trefzeker bibberende toets van Morandi confronteert ons met de openheid, eerlijkheid en liefde die wij onszelf hebben afgeleerd.
Laat dit mijn verlate nieuwjaarswens zijn. Ik wens u breekbaarheid toe. Ik wens u de moed toe van een bibberende verfstreek. Ik wens u de aandacht en het geduld toe om de eeuwigheid te zien. Ik wens u de concentratie toe om te snappen dat landschappen en vaatwerk hetzelfde zijn. Ik wens u de fragiliteit toe van de liefde. Ik wens u meer Stella toe en meer Morandi.
Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €5 per maand.