Met enige regelmaat fiets ik achter het Concertgebouw door de Van Breestraat, naar verluidt de straat waar de meeste psychiaters wonen. Ik kijk dan altijd naar een plakkaat aan de muur van het vroegere nummer 1, waarop staat dat dit de eerste steen is, gelegd op 25 april 1899 door Albert Ghislain Willem van Renterghem. 

Het was de eerste steen van zijn Amsterdamse praktijk, want van Renterghem begon daar als eerste psychoanalyticus van Nederland. Eigenlijk was hij een Zeeuwse huisarts. In die hoedanigheid introduceerde hij onder meer de hypnose, wat hem de bijnaam ‘de wonderdokter van Goes’ opleverde. De praktijk in de Van Breestraat zette hij overigens op met zijn kompaan Frederik van Eeden, schrijver, arts en idealist. Van Renterghem maakte ons land warm voor de ideeën van Freud en hij behoort tot de weinige Nederlanders die Freud persoonlijk hebben ontmoet. Jung kende hij trouwens ook, oppervlakkig.

Maar de laatste keer dat ik door de Van Breestraat fietste, kon ik de steen niet meer vinden. Was hij weg, overgeschilderd, of had ik niet goed gezocht? Had men bij de verbouwing van het pand gedacht ‘wat is dat, weg ermee’, of was Van Renterghem geheel volgens de laatste mode misschien gecanceld? Vragen die ik nader ga beschouwen als ik de volgende keer weer door de Van Breestraat fiets. (Zie afbeelding, Google Maps).

Veel is begonnen bij Sigmund Freud. Wat hij poneerde aan het eind van de negentiende eeuw was nieuw. De mens is een seksueel wezen, dat begint al bij het jongste kind. Freud verwees naar de Oude Grieken. In het kader van zijn psychoanalyse wees hij er ook op dat homoseksualiteit een verschijnsel is dat veel voorkomt en dat een nadere verklaring behoeft. Zijn interesse – je zou het zelfs een obsessie kunnen noemen – voor homoseksualiteit kun je op twee manieren uitleggen. 

Je kunt zijn visie opvatten als een eerste stap naar emancipatie van homoseksuelen. Wie Freud goed gezind is, begeeft zich op die route. Daar staat tegenover dat Freud homoseksualiteit wel degelijk zag als een afwijking van de norm. Heteroseksualiteit bleef voor hem de standaard, al was hij zeker niet degene die homoseksualiteit zou veroordelen als een daad die bestraft diende te worden. Maar homoseksualiteit was wel een soort stoornis, een neurose, waarschijnlijk veroorzaakt in de vroegste jeugd. Freud zag bij het fenomeen homoseksualiteit een speciale rol weggelegd voor de moederfiguur. Die observatie ligt voor de hand. Homo’s zijn vaak heel dik met hun moeder en hun beste vrienden zijn vaak vriendinnen. Dat homoseksualiteit een aangeboren eigenschap is, de opvatting die tegenwoordig door de wetenschap wordt omhelsd, was niet het uitgangspunt van Freud. 

Dat homoseksualiteit een aangeboren eigenschap is, de opvatting die tegenwoordig door de wetenschap wordt omhelsd, was niet het uitgangspunt van Freud.

Dat homoseksualiteit te behandelen is, dat het als een stoornis kan worden genezen, was na Freud niet eens zo’n grote stap. Ik herinner me nog dat de Evangelische Omroep (EO) bij de oprichting in 1970 met een serie programma’s kwam, waarin homoseksualiteit werd afgewezen. De deskundige was de psycholoog dr. Gerard J. M. van den Aardweg, die de gedachte verwierp dat homoseksualiteit een aangeboren eigenschap was. Van den Aardweg is inmiddels 86 jaar en volgens Wikipedia nog altijd lid van de National Association for Research & Therapy of Homosexuality. Dat is een organisatie die de zogenaamde conversietherapie aanbiedt om homo’s te genezen. Verwant hieraan is de aversietherapie, die probeert een afkeer op te wekken voor homoseksuele praktijken. In de Tweede Kamer ligt al enige tijd een wetsvoorstel om het uitoefenen van dat soort praktijken strafbaar te maken. Wie bij herhaling homo’s probeert te genezen, kan twee jaar krijgen. 

Zelf zou ik wel willen weten of die Van den Aardweg op zijn ouwe dag er nog zo over denkt, maar ik vermoed dat hij in de huidige media weinig ruimte zal krijgen om zijn denkbeelden uiteen te zetten. In een item van EenVandaag kwam wel het historische excuus (1981) van de psychiater P.C. Kuiper aan de orde  – ook hij zag homoseksualiteit als en neurotische stoornis – maar aan Van den Aardweg werd verder geen woord en geen beeld vuil gemaakt. Zou de EO dat verboden hebben? 

Jammer vanuit historisch oogpunt.

Overigens is onlangs een biografie over Kuiper (1919-2002) verschenen. Daarin schrijft de biograaf Koen Hilberdink dat Kuiper zelf worstelde met seksuele gevoelens voor mannen. Grappig, dat had ik al in de NRC Handelsblad van 9 januari 1989 verondersteld. Toen kreeg ik te horen dat het zeer ongepast was zoiets op te schrijven. 

Afgelopen week heeft de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) spijt betuigd over de ‘gruwelijke’ behandeling van lbhti’ers. Mij lijkt dat wel het minste. Hoewel ik er geen liefhebber van ben om voor elke historische faux pas excuses aan te bieden, had dat in dit geval wel gemogen. Er was met de praktijken van onze nationale zielknijpers heel veel mis. Maar erger: het heeft zich nog maar kort geleden afgespeeld. Het was geen eeuwen terug, wij hebben er met onze neus bovenop gestaan. Na de Tweede Wereldoorlog is homoseksualiteit nog lang gezien als een geestesziekte. In meer ernstige gevallen, zoals bij pedofilie, gingen zelfs je ballen eraf. 

Jan Hanlo is vrijwel zeker gecastreerd op aanbeveling van een inrichting in Heiloo. Tussen Heiloo en het ziekenhuis in Alkmaar reed toen geregeld de zogenaamde ‘Ballenbus’. 

Iedere literatuurliefhebber denkt daarbij automatisch aan de dichter Jan Hanlo. Die worstelde met zijn hele persoon en al zijn afwijkingen en werd daarvoor – om met Wim de Bie te spreken – ‘behandeld’. Hanlo is vrijwel zeker gecastreerd op aanbeveling van een inrichting in Heiloo. Tussen Heiloo en het ziekenhuis in Alkmaar reed toen geregeld de zogenaamde ‘Ballenbus’. 

In de jaren vijftig/zestig/zeventig moeten honderden castraties zijn uitgevoerd, met medewerking van psychiaters. Vooral de hulp die de katholieke kerk daarbij leverde, doet je naar adem snakken. 

Geen excuses, maar wel spijt. Volgens NVvP-voorzitter Niels Mulder is dat ‘niet uit angst voor schadeclaims’, maar omdat die excuses ‘breder gedragen moeten worden door alle medische en maatschappelijke instanties’. 

Huh?! Dat is lekker. Ik bied pas excuses aan als eerst de hele wereld excuses heeft aangeboden. 

Er moet nog heel wat castraten en andere slachtoffers rondlopen. Wat mij betreft mogen de Nederlandse psychiaters daar flink voor betalen. Een vriendin ging onlangs voor eenmalig consult naar een psychiater. De rekening was 360 euro voor anderhalf uur, direct contant te betalen. Ze moest even naar de flappentap aan de overkant. Logisch dat de psych in een prachtig huis woont, zoals trouwens de meeste psychiaters. Die lui zitten er warmpjes bij. Wat mij betreft mogen ze flink gaan dokken voor al die afgesneden ballen.

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €4 per maand.