De dodelijke discretie van ‘grensoverschrijdend gedrag’
Waarom spreken wij eigenlijk van ‘grensoverschrijdend gedrag’, in plaats van het gedrag zelf gewoon te benoemen, vraagt Jan Kuitenbrouwer zich af. Het doet hem denken aan de Inquisitie: er was sprake van ‘ketterij’, waar die uit bestond kreeg de verdachte niet te horen, of pas op weg naar de brandstapel. Het proces vond plaats achter gesloten deuren, door een speciaal ‘integriteitsbureau’.
In Delpher, de nationale krantendatabank, komt de woordcombinatie ‘grensoverschrijdend gedrag’ 496 keer voor. Vrijwel alle voorbeelden dateren van na 2005. In de jaren negentig waarschuwde minister van Buitenlandse Zaken Van den Broek voor ‘grensoverschrijdend gedrag’, maar toen had hij het over het Israëlische leger.
Terwijl er meer aandacht kwam voor ongewenste intimiteiten, seksuele intimidatie, machtsmisbruik, racisme en discriminatie, zijn die termen zelf steeds meer verdwenen achter de vage abstractie ‘grensoverschrijdend gedrag’.
Als alledaagse mensentaal wordt vervangen door een containerbegrip, is dat meestal geen goed teken. Dan moet er iets aan het oog worden onttrokken. Wij wilden het hebben over gekleurde immigranten, maar zo konden wij ze niet noemen, dus toen kwam de ‘allochtoon’. Het gaat over burgerslachtoffers, maar de militaire autoriteiten spreken liever van ‘nevenschade’.
Maar dat we ‘grensoverschrijdend’ zeggen in plaats van het gewraakte gedrag gewoon te benoemen, is dat ook een eufemisme, een poging tot verbloeming? Nee, want er wordt juist behoorlijk zwaar getild.
Ik denk dat de vaagheid vooral dient om omstanders op een afstand te houden. Zodra de feiten in zo’n zaak concreet benoemd worden, kan iedereen zich ermee bemoeien.
‘Hij zat aan me.’
‘Ja maar hóe dan?’
Met een abstracte verzamelnaam als ‘grensoverschrijdend’ maak je elke weging onmogelijk. Dat is iets voor de experts. De vaagheid wordt gepresenteerd als discretie, de details zijn te beschadigend, maar voor een verdachte kan het schadelijker zijn dat hij van ‘grensoverschrijdend gedrag’ beschuldigd wordt, dan dat het gedrag in kwestie gewoon benoemd wordt. Het kan juist ook een manier zijn om onbeduidende feiten als iets ernstigs voor te stellen. Gaat het om een ongelukkige wisecrack in het café of om aanranding? Dat weten wij niet, maar er zijn ‘grenzen overschreden’. Oei. De discretie is schadelijker dan het feit zelf.
De vaagheid wordt gepresenteerd als discretie, de details zijn te beschadigend, zowel voor de dader als het slachtoffer, maar voor een verdachte kan het schadelijker zijn dat hij van grensoverschrijdend gedrag verdacht wordt, dan dat het gedrag in kwestie wordt benoemd.
Het past bij de manier waarop sociale bewegingen tegenwoordig te werk gaan. Het activisme waar ik mee opgroeide was gericht op de promotie van een ideaal. Vrede. Democratie. De moderne social justice warrior verheft zijn ideaal eenzijdig tot norm en legt zich vervolgens toe op de handhaving – het opsporen en vervolgen van overtreders. De activist van weleer had spandoeken en eventueel een barricade, daar lagen de autoriteiten niet wakker van. Die van vandaag heeft een machtsmiddel waar zij het voor in hun broek doen: het internet. De aanklacht: er is een ‘grens overschreden’. De online klopjacht kan beginnen.
Het lijkt een beetje op hoe de Inquisitie werkte: er was sprake van ‘ketterij’, waar die uit bestond kreeg de verdachte niet te horen, of pas op weg naar de brandstapel. Het proces vond plaats achter gesloten deuren, door een speciaal college. Een soort ‘integriteitsbureau’.
Zo’n nieuwe ‘officiële’ zegswijze is besmettelijk. Blijkbaar worden wij niet geacht om over het gedrag zelf te praten, denken mensen, maar gaat het vooral om die grens, en ze nemen de mystificatie over. Babah Tarawally, vluchteling uit Sierra Leone en columnist in Trouw, heeft een boek geschreven, De Getemde Man, over de man/vrouw-verhouding in Europa, vergeleken met Sierra Leone. De Volkskrant interviewde hem.
‘#MeToo gaat over seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar grensoverschrijdend gedrag is niet alleen seksueel,’ zegt hij. ‘Bij de overheid en in het bedrijfsleven kunnen we nu op pesten, discriminatie en racisme de term ‘grensoverschrijdend’ plakken, dan snapt iedereen meteen wat er wordt bedoeld. Ik vind dat een enorme vooruitgang. Wat ik vroeger racisme noemde, noem ik nu grensoverschrijdend.’
Zo werkt het: niet te concreet worden, geen details, daar krijg je maar discussie van. Wat je moet hebben is een algemene, abstracte, suggestieve aanduiding.
Het werkt. Ik zelf ben nieuwsgierig en eigenwijs, ik wil altijd graag weten wát er gebeurd is, maar veel mensen zijn bereid hun verontwaardiging te mobiliseren zonder dat ze weten waarvóór precies. Die hebben genoeg aan een duidelijke, herkenbare cue, zonder zich in de details te hoeven verdiepen. Zie bijvoorbeeld de zaken tegen Nilüfer Gündogan, Gijs van Dijk en Khadija Arib, allen aan de schandpaal genageld vanwege niet nader gespecificeerd ‘grensoverschrijdend gedrag’. Zij mochten zélf niet eens weten wat ze nu precies gedaan hadden!
Tarawally heeft het helemaal door. Zo werkt het: niet te concreet worden, geen details. Wat je moet hebben is een algemene, abstracte, suggestieve aanduiding. ‘Dan snapt iedereen meteen wat er wordt bedoeld,’ zegt hij, terwijl het omgekeerde juist het geval is. ‘Racisme’ is immers een stuk concreter dan ‘grensoverschrijdend gedrag.’ Maar wat Tarrawally bedóelt is: dan snappen de mensen meteen dat Het gebeurd is. Dat Ene, dat Heel Erg zou kunnen zijn. Ketterij! Die door deskundigen zal moeten worden beoordeeld. Het wachten is op de strafmaat.