Hoe genees je iemand die in de waan verkeert dat hij Jezus Christus is? De Amerikaanse psycholoog Milton Rokeach deed een experimentele poging in een psychiatrische inrichting, eind jaren vijftig. Hij zette drie patiënten die dachten dat ze Christus waren bij elkaar. Geconfronteerd met anderen die dezelfde aanspraak maakten, zouden ze misschien op andere gedachten komen, zo dacht hij. 

Dat gebeurde natuurlijk niet. Elk van de drie Christussen bleef er rotsvast van overtuigd dat hij de zoon van God was en dat de andere twee niet voor niets in een psychiatrische inrichting zaten. Opmerkelijk genoeg leidde dat niet tot ernstige conflicten tussen de Christussen, eerder tot een soort verbroedering. Aanspraken van de anderen deden ze af met ‘dat is nu eenmaal úw overtuiging, mijnheer’. 

Een van hen kreeg er zelfs wanen bij, onder meer dat hij gouverneur van Illinois was. Toen de andere Christussen hem verbaasd vroegen of hij dan én Christus én gouverneur van Illinois was, knikte hij. “Want,” zo zei hij, “Er moet ook brood op de plank komen.”

Het opmerkelijke verhaal van de drie Christussen staat in het nieuwe boek van Douwe Draaisma (69), getiteld De man die zijn hoofd verloor – Over wanen en illusies. Draaisma, emeritus hoogleraar geschiedenis van de psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, is bekend vanwege zijn werk op het gebied van het geheugen. Hij schreef succesvolle boeken als Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt (2001), De heimweefabriek (2008) en De dromenwever (2013). 

Toen de andere Christussen hem verbaasd vroegen of hij dan én Christus én gouverneur van Illinois was, knikte hij.

In zijn nieuwe boek draait het om wanen, ofwel wat mensen met een psychiatrische stoornis allemaal over zichzelf kunnen geloven. Dat ze het hoofd van een ander op hun nek dragen bijvoorbeeld, dat een hooggeplaatste persoon heimelijk een hartstocht voor hen heeft opgevat of dat ze via het stopcontact worden afgeluisterd. Maar gek genoeg is Draaisma’s belangrijkste conclusie dat deze mensen niet hun verstand zijn verloren. 

“Integendeel,” zegt hij. “Hun verstand is de laatste strohalm waaraan ze zich vastklampen. Ze zijn aan het redeneren alsof hun leven ervan afhangt. Doordat ze een psychische ziekte hebben, zoals bijvoorbeeld een zware depressie of een psychose, nemen ze de werkelijkheid anders waar en hebben ze vreemde gewaarwordingen. Hun waan is een manier waarop ze die vreemde gewaarwordingen proberen te verklaren.” 

Hij geeft een voorbeeld. Bij het syndroom van Capgras denkt de patiënt dat zijn dierbaren zijn vervangen door dubbelgangers, acteurs of aliens. Die waan is niet te corrigeren, ook niet als de ‘dubbelganger’ iets vertelt wat alleen zij tweeën kunnen weten. Want dan weet de patiënt zeker dat zijn echte dierbare ook in het complot zit. “Deze dubbelgangerswaan treedt op bij allerlei neurologische stoornissen, zoals alzheimer en parkinson. Door die stoornis herkent de patiënt zijn dierbaren wel, maar mist hij de emotionele reactie die hij vroeger bij zo’n ontmoeting voelde. Om deze vreemde gewaarwording te verklaren, komt hij tot de conclusie dat deze persoon een dubbelganger moet zijn.”

De wonderlijkste waan die Draaisma tijdens zijn onderzoek tegenkwam, was het syndroom van Cotard. Patiënten die hieraan lijden, verkeren in de overtuiging dat ze dood zijn. “Dat is wel de moeilijkst invoelbare van alle wanen. Bij veel wanen kun je je nog wel iets voorstellen. Als iemand paranoïde is en denkt dat hij wordt afgeluisterd via het stopcontact, dan is dat een radicalisering van een normale eigenschap zoals achterdocht. Maar als iemand denkt dat hij dood is, dan is dat tegenstrijdig – je kunt immers niet denken als je dood bent. De enige verklaring ligt daarin dat patiënten beschrijven dat ze niets meer voelen. Eten smaakt nergens naar, gebeurtenissen waar ze vroeger enthousiast van werden, doen hen niets meer, ze hebben geen gevoelens meer, van binnen reageert niets meer. Geen enkel orgaan of lichaamsdeel lijkt meer in leven. Door die onbegrijpelijke inwendige stilte trekt de patiënt de conclusie: ik ben dood.” 

Die overtuiging kan dramatische gevolgen hebben, zo beschrijft Draaisma in zijn boek. Zo geloofde de echtgenote van de barbier van de Amsterdamse regent Jan Six dat ze geen hart en ziel meer had en dood was. Om dat te bewijzen at ze rattenkruid. “Want,” zei ze, “Al eet ik rattenkruid, zo sterf ik daar niet van, want ik ben allang dood.”

Helaas stierf ze een uur daarna echt. Draaisma: “Vaak zijn dit soort wanen selffulfilling prophecy’s, omdat de patiënt bijvoorbeeld niet meer eet. En ja, dan gaat hij op een gegeven moment echt dood.” 

Een vraag die Draaisma naar aanleiding van dit boek vaak krijgt, is of complottheorieën ook wanen zijn. Complotdenkers geloven immers ook absurde dingen, bijvoorbeeld dat de aarde plat is, of dat Bill Gates binnenkort op een knop drukt waardoor alle gevaccineerden zullen sterven. 

“Wat wanen en complottheorieën met elkaar gemeen hebben, is dat ze moeilijk te bestrijden zijn. Maar wanen zijn een persoonlijke oplossing voor de vreemde gewaarwordingen van één persoon. Die heeft verder helemaal geen behoefte aan contact met iemand die ook denkt dat zijn familieleden zijn vervangen door aliens. Hij wil gewoon zijn eigen, individuele waan beleven. Maar mensen die in complottheorieën geloven, zoeken elkaar juist op en bouwen samen hun
theorieën uit tot ingewikkelde constructies. Dat sociale aspect is een belangrijk verschil.

“Mensen die in een complot geloven, hebben het gevoel dat ze zijn toegetreden tot een elite waarvan de leden als enigen weten wat er werkelijk aan de hand is in de wereld. Dat voedt hun gevoel voor eigenwaarde. 

“Hoe minder eigenwaarde je hebt, hoe aantrekkelijker het wordt om je aan te sluiten bij zo’n groep complotdenkers. Er is onderzoek gedaan naar de mensen die het Amerikaanse Capitool bestormden in 2021. Er waren iets van 65 arrestanten en ongeveer een derde van die mensen bleek een regelrecht psychiatrisch verleden te hebben. Bijna geen van hen had een normale baan. Het waren maatschappelijk gezien verschoppelingen; er zat heel wat psychisch lijden verscholen achter hun complottheorieën. 

bron: johan kleinjan

“Datzelfde geldt voor wanen. Wanen kunnen comfortabel zijn omdat ze de patiënt tot iets bijzonders maken. De drie Christussen waren alle drie maatschappelijk volkomen mislukt. De een was alcoholist, de ander was failliet gegaan, de derde kon geen enkele baan of relatie vasthouden. Het waren losers. En dan heeft de waan Christus te zijn een functie: het houdt je zelfrespect intact. Dat is iets waarmee je verder kunt in je leven. Milton Rokeach had te weinig oog voor wat zo’n waan voor iemand doet.”

Wat Draaisma ook ontdekte tijdens zijn onderzoek, is dat wanen tijdgebonden zijn. De Franse psychiater JeanÉtienne Esquirol zei in 1838 dat hij aan de hand van de wanen van zijn patiënten de geschiedenis van Frankrijk van de bestorming van de Bastille tot en met Napoleon zou kunnen schrijven. Na de bijzetting van de stoffelijke resten van Napoleon in Parijs werden in het krankzinnigengesticht Bicêtre alleen al een stuk of dertien ‘Napoleons’ opgenomen. En daar kwamen dan nog allerlei ‘zonen’ en ‘echtgenotes’ van Napoleon bij. 

Het was geen toeval dat de Parijse horlogemaker die in de waan verkeerde dat hij was onthoofd en dat er vervolgens een ander hoofd op zijn nek was geplaatst, tijdens de Terreur leefde – een periode in de Franse geschiedenis dat de guillotines overuren maakten. 

Draaisma: “Wanen zijn én tijdloos én tijdgebonden. Ze zijn tijdloos in die zin dat ze een bizarre inhoud hebben en niet te corrigeren zijn. Maar ze zijn ook tijdgebonden. Iemand die in onze tijd denkt dat hij afgeluisterd wordt, verbindt dat bijvoorbeeld met de CIA en aan apparatuur die in stopcontacten verstopt zit. Maar iemand die groot is geworden op het Afrikaanse platteland, denkt natuurlijk niet aan stopcontacten. Die gelooft dat hij door boze geesten wordt afgeluisterd. En als je in een tijd leeft waarin voortdurend mensen onder de guillotine belanden, kun je in een waan terechtkomen waarbij je denkt dat je hoofd eraf is gehaald en verwisseld.”

Een fascinerende waan is ook het syndroom van Clérambault, waarbij mensen denken dat hooggeplaatste personen of beroemdheden op hen verliefd zijn. “Die wanen zijn moeilijk te weerspreken, want als je tegenwerpt dat die persoon helemaal niets van zich laat horen, zegt de patiënt: zijn partner is jaloers en houdt het contact tegen. Vaak eindigen die wanen pas met de dood van de patiënt. De gitarist Harry Sacksioni is bijvoorbeeld eindeloos gestalkt door een vrouw die dacht dat hij verliefd op haar was en dat ze samen iets bijzonders hadden. Uiteindelijk is ze op latere leeftijd overleden, nog steeds in de waan dat zij zijn grote liefde was. Dat is een extreem voorbeeld van een niet te corrigeren waan.

Na de bijzetting van Napoleon in Parijs werden in het krankzinnigengesticht Bicêtre een stuk of dertien ‘Napoleons’ opgenomen. 

“In zijn autobiografie heeft Sacksioni een apart hoofdstuk gewijd aan deze vrouw, die gewoon als meisje van vijftien, zestien jaar naar een van zijn optredens kwam en contact legde. De volgende dag kwam hij haar in een heel andere stad in een winkel tegen. Daarna verscheen ze bij zijn huis en ging het van kwaad tot erger. Ze bleef eindeloos aanbellen, opbellen, naar concerten komen, et cetera. Dat heeft zijn leven wel vergald en zij is er nooit van genezen.”

 Wat Draaisma in zijn boek ook duidelijk wil maken is dat er gradaties zijn in wanen. Ze variëren van regelrecht psychiatrisch tot doodnormaal. “De Christus-waan is duidelijk pathologisch. Maar aan het andere eind van het spectrum heb je rouwhallucinaties, die zeker de helft van de mensen ervaart die na een lange relatie een dierbare verliezen. Ik heb het over gewaarwordingen dat ze opeens hun overleden partner zien zitten in zijn vertrouwde stoel, hem iets horen zeggen of hem van de trap af horen komen. 

“Rouwhallucinaties komen veel voor en zijn ook niet moeilijk te verklaren. Iemand is er niet meer, maar voor je geheugen is die persoon er nog wel. Als je je leven lang met iemand samen bent geweest, samen een ritme in de dag had, dan is het niet vreemd dat je brein af en toe een bepaalde associatieketen afmaakt. En dan lijkt het alsof iemand er nog is. Mensen ervaren die rouwhallucinaties vaak als troostend. Het geeft ze het gevoel dat de overledene er nog een beetje is, maar in werkelijkheid is het de trouw van jouw brein aan je geliefde. Hoe langer en intensiever je met iemand bent samen geweest, hoe groter de kans dat je dit soort hallucinaties krijgt.”

Anders dan in de tijd van Esquirol en zelfs van Rokeach lopen er tegenwoordig veel minder mensen met wanen rond. Dat heeft alles te maken met moderne medicatie. “We hebben een psychofarmacologische revolutie doorgemaakt,” zegt Draaisma. “Veel psychiatrische problemen zijn tegenwoordig te behandelen met medicijnen. Vaak doen wanen zich voor in de manische fase van een bipolaire stoornis. Die is met lithium meestal goed onder controle te houden. De context waarin wanen ontstonden is dankzij medicijnen verdwenen. Dat geldt ook voor het syndroom van Cotard, dat opduikt bij diepe depressies. Dankzij antidepressiva kunnen we depressies dempen, waardoor een extreem verschijnsel als de waan dood te zijn minder voorkomt.” 

En hoe liep het nu af met die drie Christussen? Die kregen geen openbaring en bleven gewoon in de waan dat ze de zoon van God waren. De enige die wel tot een verhelderend inzicht kwam, was Milton Rokeach zelf. Draaisma: “Terugblikkend realiseerde hij zich dat er eigenlijk vier Christussen waren geweest. Want hijzelf had immers in de waan verkeerd dat hij als almachtige psycholoog anderen van hun wanen kon genezen.” 

Met uw donatie steunt u de onafhankelijke journalistiek van HP/De Tijd. Word donateur of word lid, al vanaf €4 per maand.