Op een zonnige winterse dag is het rustig langs de Amstel in Amsterdam. Het hele land zit weer in een lockdown en ook bij het statige gebouw van de Hermitage hangen de rolluiken naar beneden. Een klein bordje aan de voorkant van de gevel wijst mensen op de maatregelen waardoor het museum wéér zijn deuren heeft moeten sluiten: ‘De Hermitage blijft tot nader order gesloten voor publiek, daarmee volgen wij het advies van de overheid’. Voor Annabelle Birnie, directeur van de Hermitage, is het een bekend beeld geworden. “Voor elke maatregel hebben wij inmiddels wel een scenario liggen”, legt ze uit in haar kantoor.

Normaal gesproken lopen rond deze tijd van het jaar veel bezoekers door de zalen van de Hermitage. Maar nu is het er stil. In de grote nagebootste ridderzaal zijn de laatste resten van de riddertentoonstelling Romanovs in de ban van de ridders te vinden, die deze kerstvakantie voor het laatst te zien zou zijn geweest. Middeleeuwse harnassen staan te blinken en in het midden van de zaal is een middeleeuws steekspel te zien. Gewoonlijk wisselt de Hermitage ieder half jaar de tentoonstelling, maar deze ridders zijn nu meer dan een jaar niet van hun plaats verschoven. “We hebben deze tentoonstelling verlengd, zodat er meer ruimte was voor mensen om het te bezoeken. We zijn namelijk bijna een half jaar dicht geweest”, vertelt Birnie terwijl ze door het museum loopt en vol trots verhalen vertelt over de tentoonstelling.

In totaal waren de musea het afgelopen jaar 24 weken gesloten, 5 weken meer dan in 2020. Mede daardoor lijkt het aantal museumbezoeken nog verder te zijn gedaald het afgelopen jaar in vergelijking met 2020. De cijfers van vorig jaar zijn nog niet bekend, maar de Museumvereniging voorspelde afgelopen september dat er in 2021 zo’n 9,7 miljoen mensen een bezoek zouden brengen aan een museum. Die cijfers zouden nog veel lager kunnen uitpakken, want daarbij ging de organisatie ervan uit dat musea na september geen beperkingen zouden hebben qua bezoekersaantallen, die er wel weer kwamen. Dat terwijl er in 2020 13,2 miljoen bezoekers in musea waren. Dat is 60 procent minder dan in 2019, toen er nog 33 miljoen mensen een museum bezochten.

bron: Camiel Beekers

“Het is duidelijk dat 2021 een veel slechter jaar is geweest dan 2020”, legt Vera Carasso uit, directeur van de Museumvereniging. Deze brancheorganisatie trok tijdens de pandemie regelmatig aan de bel; een kwart van de musea zou zonder noodsteun omvallen. De situatie werd nog nijpender toen op 1 oktober vorig jaar de noodsteun voor corona werd stopgezet, tot er in november weer strengere beperkingen kwamen en ook weer steun. Met name kleine en ongesubsidieerde musea hebben veel last van de crisis, aangezien ze minder toegang hebben tot die steunpakketten. Kleine musea ontvingen in 2020 een compensatie van 33 procent van het verlies van eigen inkomsten, terwijl dat voor grote musea 62 procent was.

Toch zijn er amper musea omgevallen. “De noodsteun heeft voorkomen dat musea failliet zijn gegaan. Maar er zijn musea die het heel moeilijk hebben. Zonder die noodsteun redden musea het niet, terwijl ze ook flink hebben bezuinigd”, legt Carasso uit. De noodsteun dekte in 2020 namelijk 60 procent van de totale 250 miljoen euro aan misgelopen inkomsten. Die andere 40 procent moesten musea zelf ophoesten door middel van bezuinigingen. Tot nu toe hebben drie musea de coronacrisis niet overleefd. Zo moesten het Tassenmuseum en Klederdrachtmuseum in Amsterdam hun deuren voorgoed sluiten, net als het Humanity House in Den Haag. 

Ook voor de ongesubsidieerde Hermitage was het een spannend jaar, waarbij het bestaan van het museum in geding kwam. Om een faillissement te voorkomen hebben ze onder meer een kwart van het personeel moeten laten gaan, maar zelfs dat was niet voldoende om de financiële situatie te stabiliseren. “Als ongesubsidieerd museum houden wij onze eigen broek op. Wij kwamen in de eerste twee lockdowns niet in aanmerking voor noodsteun en uiteindelijk kwam de bodem van onze reserves in zicht. Toen hebben we ons publiek om hulp gevraagd”, legt Birnie uit. Op 6 april om vijf voor twaalf stond de directeur op het bordes van de Hermitage. Daar luidde ze met veel lawaai de noodklok, waarmee de publieksactie ‘Houd de Hermitage Open’ werd ingeluid.

En dat heeft gewerkt. Met de actie is bijna een miljoen euro opgehaald. “Die steun in de rug van het publiek was een enorme opsteker voor ons. Daar doe je het uiteindelijk allemaal voor. Blijkbaar heeft wat wij hier hebben opgebouwd, mensen geraakt.” Daarnaast heeft het museum in 2021 iets meer bezoekers mogen ontvangen dan in 2020. (52.000 tegenover 44.000 mensen). Nog steeds veel minder dan in voor de corona, maar een lichtpuntje aan het einde van een bewogen jaar.

Birnie loopt de monumentale kerkzaal van de Hermitage binnen, waar een 19e-eeuws orgel te zien is. Hier werden kerkdiensten gehouden in het vroegere verpleeghuis dat zich in dit gebouw bevond, maar nu is het een bijzondere ruimte in het museum. Op het balkon is schilder Erik de Jong bezig met het beschilderen van een groot rood doek. “De personen die bij onze noodkreet meer dan 2.500 euro hebben gedoneerd, zullen worden vereeuwigd in het museum.” Met gouden verf en een dun penseeltje zal De Jong de komende maanden de namen van de gulle gevers op het doek schilderen, dat uiteindelijk een plekje in het museum krijgt. “Daarbij moet hij nog wat ruimte openlaten van mij”, lacht Birnie. “Voor als er nog andere donateurs op het doek willen komen.”

De directeur was nog maar een paar maanden werkzaam bij de Hermitage toen ze de publieksactie opstartte. Daarvoor gaf ze leiding aan het Amsterdam Fonds voor de Kunst, waar ze zag dat niet-gesubsidieerde musea het meest kwetsbaar zijn tijdens de coronacrisis. Midden in een pandemie beginnen bij een noodlijdend museum, lijkt dan niet de meest logische optie. “Ik wist heel goed waar ik aan begon en dat we met z’n allen bij de Hermitage er hard voor zouden moeten werken, maar ik ging ervan uit dat dat zou lukken.” Toch duurde het even voordat Birnie de eerste bezoekers zag. “Na een half jaar mochten we pas open voor publiek. Ik zag opeens het museum met mensen. Heel gek als je een half jaar in een dicht museum hebt gelopen.” De directeur heeft de Hermitage langer dicht meegemaakt dan open. “Wanneer die verhouding omdraait, ga ik een feestje vieren”, lacht ze. 

Dat feestje lijkt nog even op zich te laten wachten, want de Hermitage is sinds 19 december weer dicht en lijkt dat de komende weken ook te blijven. Musea hebben voor de vierde keer noodgedwongen hun deuren moeten sluiten vanwege een lockdown. Een pijnlijk moment, want voor veel musea zijn de laatste weken het hoogtepunt van het jaar. “In de kerstperiode is het altijd druk. Met een mooie tentoonstelling weet je dat je veel bezoekers gaat ontvangen. Als je dan weer dicht moet is dat erg vervelend”, aldus Birnie. “Maar we zijn het inmiddels wel gewend.” De noodsteun voor deze vierde lockdown, waar de Hermitage inmiddels wel gebruik van kan maken, heeft de musea wel goed ondersteund, vertelt de directeur. “Daarmee zijn we de kerstvakantie doorgekomen, maar de kosten voor de tentoonstelling waren al gemaakt.”

In totaal waren de musea het afgelopen jaar 24 weken gesloten, 5 weken meer dan in 2020. Mede daardoor lijkt het aantal museumbezoeken nog verder te zijn gedaald het afgelopen jaar in vergelijking met 2020

Musea moeten zo snel mogelijk open, vindt de Museumvereniging. “Musea zijn echt heel veilig. Het coronaprotocol werkt heel goed, en musea hebben hebben hele goede klimaatinstallaties en ventilatie. Er zijn geen corona-uitbraken in musea bekend. We moeten af van deze knipperlicht situatie. De deuren moeten open en geopend blijven”, vertelt Carasso. Birnie is het daarmee eens. “Musea zijn helemaal doorgewinterd in het naleven van de protocollen. Het is volkomen onnodig dat musea gesloten zijn.” 

De museumdirecteur is dan ook bang dat de sluiting van de culturele sector ernstige gevolgen kan hebben voor de samenleving. “Met al die lockdowns maak ik mij steeds meer zorgen over het geestelijk welzijn van Nederland. De culturele en sociale bubbel wordt steeds kleiner, waardoor de brede blik die je als wereldburger nodig hebt in gevaar komt. De functie van musea is om mensen uit hun vertrouwde omgeving te trekken en hen die blik te geven.” Door de sluiting van musea, is dat element verdwenen in de samenleving, legt Birnie uit. “Als je een museum sluit, is het net als een roltrap die het niet doet. Een roltrap is er om mensen te vervoeren naar een andere verdieping, een museum in zekere zin ook. Een dicht museum verliest zijn functie.”

bron: Camiel Beekers

Naast de harnassen en schilderijen in de ridderzaal van de Hermitage staan grote kisten met als bestemming Rusland. De ridderverzameling van Tsaar Nicolaas II zal over een paar dagen teruggaan naar de Hermitage in Sint-Petersburg, om plaats te maken voor een nieuwe Russische avant-garde tentoonstelling, mede gefinancierd met het opgehaalde geld van de publieksactie. “Dat is heel fijn, want eindelijk komt er weer een nieuwe tentoonstelling in het museum”, vertelt Birnie terwijl ze voor een laatste keer langs de ridders loopt. Een speciaal moment voor haar; sinds haar aantreden een jaar geleden, heeft ze alleen deze riddertentoonstelling in het museum zien staan.

Terwijl Birnie in haar kantoor een replica van een avant-garde-theekopje laat zien, vertelt ze over haar verwachting voor het komende jaar. “Een tentoonstelling met schilderijen van avant-gardisten is niet nieuw, maar wat mensen vaak niet weten is dat de kunstenaars uit die tijd ook ontwerpen hebben gemaakt voor gebruiksvoorwerpen en in het geval van porselein hebben ze die vaak ook zelf beschilderd.” Zo hebben kunstenaars als Malevitsj en Kandinsky gewerkt voor de porseleinfabriek in Sint-Petersburg en daar drie-dimensionale werken gecreëerd die centraal zullen staan in het museum. “Deze tentoonstelling zal een nieuwe dimensie geven aan de kijk op de avant-garde-kunst.” Ook deze kunstwerken zullen een jaar in het museum blijven staan om bij eventuele lockdowns geen bezoekers mis te lopen.

• 

• 

Een nieuwe tentoonstelling opbouwen is niet voor ieder museum mogelijk. Veel musea hebben het afgelopen jaar tentoonstellingen moeten schrappen of verlengen. Cijfers van de Museumvereniging laten zien dat het aantal tijdelijke tentoonstellingen in Nederland in 2020 al met 29 procent was gedaald, en ook in 2021 zijn veel tentoonstellingen niet doorgegaan. “Veel musea hadden geïnvesteerd in een nieuwe tentoonstelling voor het najaar van 2021, maar daar komen nu dus geen bezoekers op af. Dat is dan een financiële teleurstelling”, vertelt Carasso. 

Birnie legt uit dat financiële hulp nodig is om tentoonstellingen in de toekomst te kunnen blijven bekostigen. “Het komende jaar wordt weer onzeker. Bij een tentoonstelling gaan de kosten voor de baten uit. Als daar geen bezoekers op afkomen, zullen toekomstige tentoonstellingen in gevaar komen doordat de reserves kleiner zijn geworden. Om in 2023 weer iets te kunnen maken, heb je vet op je botten nodig.” De beste oplossing is volgens Birnie een flinke financiële impuls vanuit de overheid. “Dat wil natuurlijk iedere sector, maar musea hebben dat zeker nodig om relevant te blijven.” Op die manier kunnen nieuwe tentoonstellingen gemaakt blijven worden, wat volgens Birnie erg belangrijk is. “Anders verlies je een groot deel van je kwaliteitstoerisme en dat wil je niet voor je stad. Als mensen niet naar musea komen, is dat ook voelbaar in andere sectoren.”

Er moet snel een duurzaam en toekomstgericht herstelplan komen, in plaats ad-hoc pakketten

Vera Carasso – directrice Museumvereniging

Ook de museumvereniging doet een dringend appèl op de overheid om sectorspecifieke noodsteun te blijven geven in 2022. “Met het openen van de deuren alleen zijn we er nog niet”, waarschuwt Carasso. Ze verwacht een lange hersteltijd van de gevolgen van de pandemie. “Het afgelopen jaar hebben we wel gemerkt dat de bezoekersmarkt is veranderd, over de hele breedte is er een terugloop van bezoekers en het internationale toerisme is nog lang niet op gang. Het zal nog jaren duren voordat dat op het oude niveau zit.” Na de lockdown zal er daarom zeker steun nodig blijven, legt ze uit. “De komende jaren zal het noodzakelijk zijn om musea financieel bij te staan, zodat ze een periode vraaguitval kunnen overbruggen. Daarvoor moet er snel een duurzaam en toekomstgericht herstelplan komen, in plaats van ad-hoc pakketten.”

In dat herstel is ook een rol weggelegd voor musea zelf. Volgens Carasso moeten musea niet wachten op het moment dat de wereld is zoals die was. “Want dat zal niet gebeuren”, vertelt ze. Het zal nodig zijn om het hele museale stelsel opnieuw door te denken. “Het is belangrijk dat er wordt geïnvesteerd in de innovatie en transformatie van musea, met nieuw aanbod voor het publiek.” Het afgelopen jaar was voor veel musea een tijd van bezinning, wat tot vernieuwing en creativiteit heeft geleid. “Corona heeft al heel veel opgeleverd op het gebied van het creëren van online aanbod. In het begin was dat ontzettend populair, maar mensen hebben nu behoefte aan een ervaring, met echte objecten en kunst. Daar is nu veel meer maatschappelijke behoefte aan dan twee jaar geleden. En dat is juist waar musea goed in zijn.”

‘De uitdaging voor ons is om iets moois voor het publiek te ontwikkelen voor in de toekomst en daar financiers bij te vinden’

Annabelle Birnie – directrice Hermitage Amsterdam

Ook de Hermitage is druk bezig met de vraag hoe hun museale concept in de toekomst vorm te gaan geven. “De uitdaging voor ons is om iets moois voor het publiek te ontwikkelen voor in de toekomst en daar financiers bij te vinden.” Na het succes van de fondswerving van het afgelopen jaar, sluit Birnie niet uit vaker een publieksactie te gaan houden. “Wij hebben toen veel ‘Vrienden van de Hermitage’ erbij gekregen. Dus daarom willen wij het museum vaker op de kaart zetten. We merken nu we weer dicht zijn dat veel mensen vragen of wij hulp nodig hebben. Dus ik denk dat wij in het komend jaar een terugkerende actie kunnen gaan doen.” Toch hoopt ze niet nogmaals de noodklok te moeten luiden. “Ik verwacht het niet, maar niets is voorspelbaar in deze tijd. En mocht het toch nodig zijn, hebben we ook dat scenario klaarliggen. We weten hoe het moet.”

Vooralsnog zal vanaf 29 januari tot 8 januari 2023 de nieuwe tentoonstellingen Russische avant-garde | Revolutie in de kunst te zien zijn in de Hermitage, als de maatregelen het toelaten.