Boeken

“Heel veel boeken die ik lees hebben te maken met het idee: kan ik er iets mee voor een film? Ik werk op dit moment aan verschillende projecten en ben altijd op zoek naar nieuwe ideeën. Ik ben nu bijvoorbeeld geïnteresseerd geraakt in het gedrag van Nederlandse SS’ers aan het Oostfront. Ik weet niet of daar iets uit gaat komen, het is natuurlijk heel prijzig om zo’n grote productie te draaien, maar ik vind het interessant om me in die periode te verdiepen. Soldaat van Oranje gaat over de helden van de oorlog, maar het lijkt mij nu juist ook eens aardig om een film te maken over de mannen die fout waren. Dat is nauwelijks nog gedaan in Holland. De SS’ers van Armando en Hans Sleutelaar is misschien het eerste boek waar je aan denkt bij dit onderwerp, maar dat had ik al bestudeerd in de tijd van Soldaat van Oranje. Een buitengewoon interessant boek, trouwens. Inmiddels heb ik tientallen boeken over deze materie gelezen en het voert te ver om ze allemaal op te noemen, maar een van de aardigste titels is Mannen die niet deugden van Ger Verrips. Dat gaat over een zestienjarige jongen die zich meldt bij de Waffen-SS, en laat heel goed zien hoe hij tot die keuze is gekomen. Mussertman aan het Oostfront van Paul Metz en Wiking van Henk Kistemaker zijn andere titels die zeer de moeite waard zijn, evenals De NSB van Robin te Slaa en Edwin Klijn. Daarvan heb ik de eerste twee delen inmiddels gelezen. Het derde deel, dat tijdens de bezetting speelt, is in aantocht. Meest recentelijk is Veldgrauw van Evertjan van Roekel. Ik ben ook net begonnen in Mijn lieve gunsteling van Marieke Lucas Rijneveld. Een producent tipte me dat dat misschien iets voor me was. Haar stijl doet me een beetje denken aan Céline. Mijn lieve gunsteling gaat over een 49-jarige veearts die een verhouding krijgt met een 14-jarig meisje. Filmisch is dat best lastig. Hoe moet je dat doen op de set? Je kunt geen intieme scènes opnemen met iemand van veertien. Ik moet daar nog ’s goed over nadenken. 

“Om te ontspannen lees ik detectives: Henning Mankell, Jo Nesbø, John Grisham: ik denk dat ik van hen alles wel heb gelezen. Als kind was ik al verzot op detectives. Ik las alles van Agatha Christie, alles van Simenon en alles van Arthur Conan Doyle. Poirot stond dichter bij mij dan Holmes. Van de lagere school herinner ik me de boekjes van Dick Bos en Tom Poes en later ook de stripverhalen van Kuifje. De boekjes van Dick Bos waren enorme schatten voor mij. Ik kon er gewoon niet van afblijven. Tijdens de les zat ik er stiekem onder de schoolbank in te bladeren. Ik denk weleens dat ik door die boekjes meer ben gevormd dan door bijvoorbeeld De gebroeders Karamazov van Dostojevski. In Basic Instinct zit bijvoorbeeld een scène waarin Michael Douglas en de vriendin van Sharon Stone op elkaar inrijden en een van die auto’s crasht. Die scène komt uit Dick Bos 6 – Chicago. Dat wist ik niet, tot ik een paar jaar geleden dat boekje weer ’s onder ogen kreeg waarin ‘letterlijk’ die scène in vijf tekeningen van Mazure was uitgetekend, net als bij het storyboard van een film. Ik heb die crash dus eens in beeldjes gezien, ergens opgeslagen, er nooit meer aan gedacht en vijftig jaar later onbewust gebruikt in een film, niet wetende dat het een herinnering was. Tom Poes in het land van de blikken mannen is een voorstudie voor Robocop. Daar heb ik wél bewust aan gedacht toen ik die film maakte. Er staan tekeningen in die ik een beetje heb gekopieerd. 

“De gebroeders Karamazov was voor mij een openbaring. Demonen en Schuld en boete ook, maar niet zo erg als dit boek. Die drie boeken heb ik gelezen toen ik in dienst was en die hebben me heel veel inzicht gegeven in menselijke verhoudingen. Dostojevski is een meester in het neerzetten van karakters. Ik weet niet of er een andere schrijver, laat staan een andere kunstenaar is die mij zoveel inzicht heeft gegeven in het menselijk gedrag.

“Ik heb een grote fascinatie voor Jezus. Ik heb in m’n leven zo’n duizend boeken over hem gelezen en samen met Rob van Scheers ook een boek over hem geschreven: Jezus van Nazareth. Als je iets over hem wilt leren, dan raad ik je aan om het evangelie volgens Marcus te lezen. Veel mensen leven met een valse voorstelling van Jezus. Hij is niet de heilige zoals wij hem kennen, hij was meer een soort poëtische Che Guevara. Marcus schrijft bijvoorbeeld dat zijn moeder en zijn vier broers (!) naar hem toe waren gekomen omdat ze dachten dat hij hartstikke gek was geworden en ze hem met geweld terug wilden brengen van Kapernaüm naar Nazareth. De andere evangelisten hebben dat natuurlijk weggelaten, maar het was allemaal raarder en agressiever dan wij denken. Neem bijvoorbeeld ook deze zin uit Lucas 14:25-33: “Als iemand naar mij toekomt, die zijn vader en moeder, zijn vrouw en kinderen, zijn broers en zusters, ja zelfs zijn eigen leven niet haat, kan hij mijn leerling niet zijn.” Zulke dingen zeggen sekteleiders ook. 

“Turks Fruit is nog steeds een van de beste boeken die ik ooit heb gelezen. In een van de kritieken op Benedetta las ik zoiets als: ‘Whatever je tegenwoordig ook denkt van Turks Fruit…’ Zo van: het boek en de film zijn fout met de blik van nu. Dat vind ik stupide. Je kunt ongelukkig zijn met het verleden, maar je kunt het niet ontkennen. Wat Wolkers heeft geschreven is namelijk wáár. Er is niet veel aan verzonnen. Olga is gebaseerd op twee vrouwen uit zijn leven: Annemarie, zijn tweede vrouw, en een andere vrouw. De meeste scènes die hij beschrijft zijn waargebeurd. Lees het maar na in zijn biografie; daarin blijkt het allemaal nog een graadje ‘erger’ te zijn geweest. Ik snap ook niet zo goed waarom het boek en de film door sommige mensen opeens als ‘fout’ worden bestempeld. Mensen doen wel ergere dingen, toch? Ik ben echt tegen de nieuwe preutsheid. De male gaze is er natuurlijk, als je op een ‘lekkere’ manier naar vrouwen kijkt, maar darwinistisch gezien is die male gaze wel noodzakelijk. Als mannen niet meer op die manier naar vrouwen kijken, komen er ook geen baby’s meer en is het gedaan met onze soort. Dat verhaal hoor je alleen niet. De biologie is uit het debat verdwenen. Mensen willen niet erkennen dat we niets meer zijn dan vergevorderde apen.”

De tekst gaat onder de foto verder.

Beeldende kunst

“In de tijd dat ik wis- en natuurkunde studeerde, had ik ook het idee om kunstenaar te worden. Ik was helemaal niet gelukkig met mijn wiskundestudie, dus ik zocht het meer in de creatieve hoek. Ik tekende illustraties voor de Leidse Studenten-Almanak en schilderde de decors voor het jaarlijkse bal van het corps. In die tijd was ik een groot bewonderaar van de surrealisten. Mijn tekeningen en schilderijen waren geïnspireerd door Salvador Dalí, René Magritte en Yves Tanguy, en mijn eerste korte films, niet veel later, door onder meer Un chien Andalou van Luis Buñuel. Nadat ik het filmen had ontdekt, heb ik eigenlijk nooit meer een potlood of een penseel aangeraakt. 

“Helen, mijn dochter, is wel beeldend kunstenaar geworden en die heeft daarvoor ook veel meer talent dan ik. Mijn laatst bezochte tentoonstelling was dan ook van haar: Schamerkat in de Hermitage in Amsterdam. Met die gelijknamige installatie refereerde ze aan de tentoonstelling De Schatkamer! die daar tegelijkertijd te zien was, met allerlei topstukken uit de collectie van de Hermitage in Sint-Petersburg. Ik had het gisteren met haar over dit interview. Een van de vragen die je me al had toegestuurd, was: ‘Raakt u weleens ontroerd door een schilderij?’ Ik moest daar even over nadenken, maar gisteren kwamen mijn dochter en ik tot de conclusie dat we allebei een merkwaardig respect hebben voor de schilderijen van George W. Bush. Hij maakt portretten van mensen met wie hij heeft gewerkt en wereldleiders met wie hij een speciale band heeft, maar ook van immigranten en soldaten. Dat is denk ik ook het ontroerende ervan. Naast al die vreselijke dingen die hij heeft uitgehaald in Irak maakt hij toch ook nog iets wat de moeite waard is en wat eigenlijk best mooi is. Uit iets slechts kan toch iets goeds komen. 

“Ik heb dat trouwens weer minder met de landschappen van Hitler. Die zijn niet zo best, maar toch nog net iets beter dan die van Churchill. Korenveld met kraaien van Vincent van Gogh kan me ook wel ontroeren, maar dat komt meer door het verhaal eromheen. Hij maakte dit op het eind van zijn leven. Als je naar die kraaien kijkt, voel je bijna hoe depressief hij was en dat de dood voor hem niet ver weg meer is. Zonder die kennis zou je het misschien niet meteen een ontroerend schilderij vinden, maar het feit dat hij niet lang na voltooiing zelfmoord heeft gepleegd maakt dit werk bijzonder. Hetzelfde geldt voor de schilderijen van Mark Rothko. Ik ben eens naar een overzichtstentoonstelling van zijn werk geweest in New York. Je ziet de vlakken steeds duisterder worden: groen en paars en rood verandert langzaam in grijs en zwart. Misschien is het iets te gemakkelijk om te zeggen dat dit door zijn depressie komt, maar ik denk zeker dat het daar iets mee te maken heeft, evenzeer als zijn zelfmoord later.

“Kunst speelt een belangrijke rol in mijn films. Bij De vierde man hebben we heel goed gekeken naar René Magritte en bij Basic Instinct naar David Hockney. Bij Benedetta hebben we heel goed gekeken naar de tekeningen van Hildegard von Bingen. Zij leefde rond 1100, zo’n vijfhonderd jaar eerder dan Benedetta. Benedetta heeft in de film verschillende visioenen. In een van de visioenen hangt Jezus aan het kruis, maar zonder genitaliën. Dat komt van Hildegard von Bingen. Ik heb het boek met haar tekeningen voor je meegenomen. Zie je? Jezus heeft geen genitaliën. Men gaat ervan uit dat vrouwen in het klooster niet precies wisten hoe de onderkant van een man eruitzag en dat ze daarom maar niets heeft getekend. 

“Ik kom niet zo heel veel in musea. Een van de laatste keren was een bezoek aan het Musée Picasso in Parijs. Daar was een tentoonstelling te zien met alle voorstudies van de Guernica. Dat was wel leuk om te zien. Dan staat het paard met de uitgestoken tong weer hier, dan weer daar, allerlei variaties. Je ziet wel dat de uiteindelijke versie toch ook de beste versie is geworden, met het paard op een centrale plaats in het schilderij.

De tekst gaat onder de foto verder.

“Jij merkte op dat kunst van ‘witte mannen’ in musea steeds vaker in de depots verdwijnt, omdat ze andere culturen ook willen laten zien. Dat vind ik op zichzelf een nobel streven, alleen vind ik ook dat de focus moet liggen op de kwaliteit van een kunstwerk. Het moet geen enkele rol spelen of iets door een groene, gele of paarse man of vrouw is gemaakt. Ik vind dat dat diversiteitsdenken nogal – op heel veel vlakken totaal – is doorgeslagen. Bij de uitreiking van de Gouden Kalveren wordt er sinds afgelopen jaar bijvoorbeeld geen onderscheid meer gemaakt tussen man en vrouw. Man en vrouw zijn hetzelfde geworden, terwijl ze dat niet zijn. Er zijn wel degelijk biologische verschillen, nietwaar. Maar het is inmiddels wel duidelijk geworden dat vrouwen al duizenden jaren worden uitgebuit en onderdrukt. Vanuit dat perspectief is het dan weer juist dat onderscheid wél te maken: zodat vrouwen meer in the picture komen. Dat leidt soms tot gekke situaties. Bij de afgelopen uitreiking van de Kalveren zijn er bijna alleen maar mannen in de prijzen gevallen, zeg je. Wat impliceert dat dan? Dat mannen beter zijn dan vrouwen? Dat is dan weer niet zo handig, dat gelijkstellen. Het gaat nu allemaal een tijdje in overdrive, maar uiteindelijk komt het ergens in het midden uit, heeft iedereen gelijke kansen en een gelijk salaris en maken we ons er niet meer druk over. Misschien vinden ze over een paar honderd jaar ook nog wel een oplossing om die negen maanden zwangerschap onnodig te maken. Pas als vrouwen de zwaarte van de evolutie niet meer hoeven te dragen, is het echt gelijkgetrokken.

Theater

“Ik ben niet tegen theater, maar ik ga niet graag naar een voorstelling. Toneel vind ik veel te langzaam. Het is ook altijd zo overdreven. Bij film moet je vreselijk oppassen met acteurs die veel toneel doen, want die hebben vaak de neiging om net iets te overdreven te acteren. De laatste voorstelling die ik heb gezien, is De stille kracht van Internationaal Theater Amsterdam, maar dat is meer omdat Halina (Reijn – red.) erin meespeelde. Het boek is lastig om te vormen tot een film of een toneelstuk, maar dat hadden ze in dit geval toch wel goed gedaan. In het boek wordt de naakte hoofdpersoon na een bad door ‘de stille kracht’ bespuwd met rode sirih. Op het toneel hadden ze het bad vervangen door een douche, waar op een gegeven moment bloedrood water uit spoot, over de naakte Halina heen. Dat vond ik knap bedacht. 

“Sommige opera’s vind ik mooi, vooral Mozart en Puccini. In mijn twintiger jaren heb ik er nogal wat gezien, vooral in Parijs. De indrukwekkendste vond ik Stravinsky’s The Rake’s Progress, maar toen was ik zestien en met mijn eerste vriendinnetje… Cabaret zie ik ook weleens, maar eigenlijk alleen op televisie. Hans Teeuwen vind ik geweldig. Heb je dat filmpje gezien waarin hij Bero Beyer (de directeur van het Nederlands Filmfonds – red.) aanpakt? Dat is heel erg goed. Verder mis ik ook heel veel, omdat ik nog steeds een deel van het jaar in Los Angeles woon. Ik heb de laatste jaren bijvoorbeeld ook bijna geen Hollandse films meer gezien. Instinct moet ik nog steeds zien, het regiedebuut van Halina. Daar ben ik heel benieuwd naar.”

Muziek

“Als je het hebt over kunst die kan ontroeren: de muziek van Stravinsky. Zeker het latere werk is van zo’n grote schoonheid dat het bijna natuurlijk is dat je tranen in je ogen krijgt. Ik raak niet eens zozeer ontroerd door Le Sacre du printemps of Petroesjka, maar meer door dingen als Apollon musagète. Of dat ook op mijn uitvaart gedraaid moet worden? Zo probeer ik niet te denken. Natuurlijk overvalt me weleens de gedachte welke muziek er dan zal klinken, maar ik denk dat het verkeerd is om zoiets al vast te leggen. Niet dat ik geloof in karma, maar je kunt er maar beter wel rekening mee houden. Denk aan Mahlers Kindertotenlieder!

“De muziek die wordt gezongen in Benedetta is van Hildegard von Bingen, maar de filmmuziek van Anne Dudley is ongetwijfeld beïnvloed door de religieuze muziek van Stravinsky en Szymanowski. Daar hebben we veel naar geluisterd voordat Anne ging componeren. Ik heb altijd erg geleund op filmmuziek. Het helpt het publiek om te duiden wat je precies bedoelt, hoe het beeld geïnterpreteerd moet worden. Tijdens het monteren leggen we er soms een temp track onder, muziek uit andere films om te kijken of de scène werkt. Als je er andere muziek onder legt, verandert dat de impact van de scène totaal, je ziet dat het opeens een heel andere scène wordt. Nino Rota is wat filmmuziek betreft een van de drie, vier top filmcomponisten van de twintigste eeuw. La dolce vita, 8½ en The Godfather zijn in muzikaal opzicht perfect. Dat geldt ook voor Psycho, Vertigo en North by Northwest – en eigenlijk voor alle muziek die Bernard Herrmann heeft gecomponeerd voor films van Alfred Hitchcock. 

“Ik luister op dit moment veel naar The Brian Jonestown Massacre. Mijn favoriete song van hen is Prozac vs. Heroin. De tekst is een beetje onbegrijpelijk, maar ik draai dat nummer de hele tijd. Rammstein vind ik ook heel goed. Ik heb een paar concerten van ze bezocht en ben ze zelfs een keer tegengekomen in een hotel waar we allebei logeerden. The Rolling Stones gaan al een leven lang mee. Het is gek om te bedenken dat ik ouder ben dan Mick Jagger. Het is dat ik hier was, anders had ik vorige week kaartjes proberen te krijgen voor hun show in Los Angeles. Bryan Ferry is mijn favoriete rock-’n-roll-zanger. Ook van hem heb ik denk ik vier of vijf concerten gezien, de laatste keer twee jaar geleden in Los Angeles. In de tijd van Showgirls en Starship Troopers heb ik geprobeerd om zijn muziek onder sommige van mijn scènes te leggen, maar dat is niet gelukt. Je begint namelijk meteen naar zijn muziek te luisteren en wordt afgeleid van het beeld. Filmmuziek moet aanvullen, niet afleiden. Het is me wel gelukt, in die twee films, de muziek van David Bowie te gebruiken.”

De tekst gaat onder de foto verder.

Film

“Wat de tien beste films zijn die ooit zijn gemaakt? Dat vind ik moeilijk om te zeggen. Laat ik een poging wagen, niet per se in deze volgorde: La dolce vita, Some Like it Hot, de beste komedie aller tijden, Touch of Evil, de beste B-film aller tijden, Lawrence of Arabia, Jules et Jim, Ben-Hur, maar dan alleen de scène met de wagenrennen, Sunset Boulevard, 8½, Vertigo en North by Northwest. Die hebben de tand des tijds doorstaan. Van de laatste tien jaar beklijven Dolor y gloria van Almodóvar en Once Upon a Time in Hollywood van Tarantino. Ik vond die laatste film zo geestig. Ik geloof niet dat ik de laatste jaren harder heb gelachen om een film. Aan het eind denk je: nu worden Sharon Tate en haar vrienden afgemaakt, maar dan gebeurt er iets totaal anders. Ik lag echt dubbel. Brad Pitt is ook zo goed als hij in zijn auto langs de zonnige boulevards van Los Angeles rijdt en dan dat liftende meisje oppikt. De sfeer van de jaren zestig is echt goed gevat: een beetje zoals ik het zelf meemaakte toen ik voor het eerst in Amerika kwam. 

“Brimstone vond ik ook heel interessant. Martin Koolhoven is niet iemand die continu met scenaristen werkt, zoals ik altijd heb gedaan. Ik geloof dat hij het liefst alles zelf wil verzinnen, maar in zijn geval werkt dat goed. Hij maakt ook een heel leuk programma over films waar ik graag naar kijk: De kijk van Koolhoven, waarvan binnenkort weer een nieuw seizoen verschijnt. Dick Maas vind ik ook goed, als we het over Nederlandse regisseurs hebben. Ik heb erg moeten lachen om Flodder en om Moordwijven. In die laatste film komt een huurmoordenaar aan op Schiphol, klaar om de mannen van de moordwijven te killen, maar hij is nog niet het airportgebouw uitgelopen of hij wordt, BANG!, door een bus platgereden. Echt prima.

De tekst gaat onder de foto verder.

“Kijken naar hoe je collega’s te werk gaan heeft mij enorm geholpen. Ik werk op dit moment aan de Washington-thriller Young Sinner. Als we vastlopen, mijn scenarist en ik, kijken we even naar North by Northwest om te zien hoe Hitchcock met de realiteit is omgesprongen en erin slaagt de onwaarschijnlijkste gebeurtenissen aan het publiek te verkopen. Je kunt naar collega’s kijken om te zien hoe het moet, maar ook om te zien hoe het niet moet. Voor Benedetta hebben we heel goed gekeken naar Barry Lyndon van Kubrick, want dat is ook helemaal met kaarsen gefilmd. We kwamen tot de conclusie dat hij zoveel kaarsen gebruikt – hij gebruikt er honderden, anders kon hij het niet goed uitlichten – dat je vaak eerst de kaarsen ziet in het shot en pas daarna de mensen die ertussen zitten. Dat wilden wij niet. Wij gebruikten dus maar een paar kaarsen, soms niet meer dan éen of twee, omdat wij digitaal draaiden – wat Kubrick in 1975 niet kon. 

“Tijdens de lockdown heb ik tweehonderd films gekeken. Ik had me voorgenomen om allerlei klassiekers nog eens te bekijken: daarbij veertig films van Hitchcock, veertig films van Bergman en vijftien films van James Bond. Ik heb weleens gezegd: alles wat ik weet van film, weet ik van Vertigo. Dat is misschien wat overdreven, maar ik heb heel veel geleerd van Hitchcock. Lange tijd was dat mijn favoriete film van hem, maar inmiddels is dat verschoven naar North by Northwest. Vertigo heeft een beetje een onzinnig verhaal. North by Northwest heeft dat misschien ook wel, maar daar stap je eerder over de onwaarschijnlijkheden heen. Cary Grant is daarin werkelijk subliem. Hij is een buitengewoon begaafd acteur, die in een oogwenk van grappig naar spannend kan gaan. Ingmar Bergman blijft na al die jaren ook nog overeind. In Benedetta zit een scène die we bijna een op een hebben gekopieerd uit Het zevende zegel, inclusief de originele muziek van Nordgren. Dat is een kleine ode, zoals we met de tien meter hoge schaduwen van Robocop op een muur refereerden aan de even grote schaduw van Eisensteins Ivan de Verschrikkelijke. From Russia with Love vind ik nog steeds de beste Bond-film, gevolgd door Dr. No. Vreemd misschien dat de eerste twee films ook meteen de beste zijn, maar ik vind ze daarna altijd een beetje in herhaling vallen. Casino Royale is daarop een positieve uitzondering. Na het zien van die tweehonderd films viel me eens te meer op dat film – in tegenstelling tot muziek en beeldende kunst – een snel verouderende kunstvorm is. Twintig procent viel niet tegen, maar meestal zijn de films – soms hopeloos – verouderd. Er is niet veel wat overeind blijft staan. Zelfs La Passion de Jeanne d’Arc van Dreyer is gedeeltelijk verouderd – maar toch het kijken ruim waard. Je gaat ervan uit dat bepaalde dingen eeuwig zijn, maar dat blijkt dus helemaal niet waar. Ik ben bang dat mijn films over honderd jaar ook niet meer bekeken worden. Turks Fruit houdt het misschien nog wel even vol, maar die film mag eigenlijk ook al niet meer. Robocop wordt nog steeds gedraaid, Basic Instinct en Total Recall ook, maar Wat zien ik? en Keetje Tippel zijn al weggevallen. Het is een gekke, voorlopige kunst.”

Verhoeven in het kort

Paul Verhoeven (1938) is filmregisseur. Hij studeerde van 1955 tot 1960 wis- en natuurkunde in Leiden en bezocht gedurende het laatste jaar tevens de Filmacademie. Zijn eerste grote succes was de televisieserie Floris (1969), met in de titelrol Rutger Hauer, met wie hij later veel heeft samengewerkt. In de jaren zeventig behaalde hij grote successen met Turks Fruit (de best bezochte Nederlandse film aller tijden, tevens uitgeroepen tot beste Nederlandse film aller tijden), Keetje Tippel en Soldaat van Oranje. In 1985 vertrok hij naar de Verenigde Staten, waar hij de regie voerde over inmiddels klassieke films als Robocop, Total Recall en Basic Instinct. De laatste jaren oogste hij successen met onder meer Zwartboek en Elle. Op dit moment draait zijn nieuwste film in de bioscoop: Benedetta, het verhaal van de gelijknamige zeventiende-eeuwse lesbische non. Verhoeven woont afwisselend in Los Angeles en Den Haag.