Hoe verklaart u het succes bij een groot publiek van de podcast?

“Eerlijk gezegd overtreft het mijn stoutste verwachtingen. Het is ongelooflijk dat het überhaupt zo snel is opgepikt. Normaliter heeft de populariteit van podcasts een veel langere aanloop, nu ging het na drie afleveringen al viraal. Het ligt enerzijds aan het genre true crime, dat beschikt over een grote aanhang onder podcastluisteraars. Anderzijds zijn de media zelf het thema, wat zorgt dat het sneller wordt opgepakt door hen. We leven in een tijd vol complotdenkers, Trumpiaans nieuws, BN’ers met meningen, dus het sluit ook nog eens aan bij het sentiment van de huidige generatie. Bovendien kunnen mensen zich met het slachtoffer, Michael de Jong, identificeren. Luisteraars vallen van de ene in de andere verbazing, ze worden meegenomen in een zoektocht naar hoe zoiets sluipenderwijs ontstaat.”

Waarom noemde u een podcast over de Deventer Moordzaak de ‘Deventer Mediazaak’?

“De Deventer Moordzaak stamt uit 1999. Ernest Louwes werd gearresteerd en veroordeeld door justitie voor de moord op de weduwe Wittenberg. Mensen van mijn generatie kennen die iconische beelden uit de rechtszaal van televisie. Hij zat zijn straf uit en is al weer jaren vrij. Rondom deze moordzaak is een hype ontstaan in de media. Wat begon als oprechte verslaggeving en waarheidsvinding, is door toedoen van reguliere media, de infotainment industrie en sociale media uitgelopen op een hetze, een volksgericht tegen ‘klusjesman’ Michael de Jong. Feiten en fictie zijn door de jaren heen een eigen leven gaan leiden. Deze zaak speelde in de tijd van twee andere grote justitiële dwalingen (Schiedammer Parkmoord, Puttense Moordzaak, red.) wat het vertrouwen in de rechtspraak had aangetast. Hoewel er 100.000 zaken zijn waar alles wel klopt, zijn de media toch geneigd veel bombarie te maken over die paar zaken waar grote fouten zijn gemaakt. Dat is niet onterecht, maar het heeft ertoe geleid dat het stempel van justitiële dwaling nooit meer van deze zaak is afgegaan, ook niet na nieuw (DNA-)bewijs.”

Wat waren de gevolgen voor de ten onrechte verdacht gemaakte Michael de Jong?

“Twintig jaar lang achtervolgd worden door aantijgingen heeft zijn leven onomkeerbaar verwoest. De verdachtmakingen blijven aan hem kleven. Michael de Jong en zijn vriendin lazen de reacties op internetfora en wisten niet meer wie ze konden vertrouwen. Misschien waren het wel mensen uit de straat? Als je niet meer weet wie je kunt vertrouwen, raak je van steeds meer mensen verwijderd. Iedereen kan achter je rug om leugens doorspelen naar de media. Ze zijn door de tijd heen steeds verder in hun schulp gekropen. De zaak loslaten gaat niet, daarvoor is het verdriet te diep verankerd geraakt. Door deze podcast kan er wellicht een soort dooi optreden, dan kunnen ze weer frank en vrij door de wereld lopen. En laten we hopen dat er bij de media structureel iets verandert.”

Maurice de Hond is een pionierdenker, die met controversiële gedachtes goed rendeert aan een talkshowtafel. Hij wordt te pas en te onpas uit de kaartenbak geplukt en opgevoerd

Wat was uw initiële doel met de productie van deze podcast?

“Als ik mensen in mijn omgeving vroeg wat zij zich nog herinnerden van de Deventer Moordzaak, zeiden ze vaak: ‘Was dat niet die zaak waarin iemand onterecht veroordeeld was?’ Dat is het gevolg van jarenlang nepnieuws en framing in de media. Onderzoeksjournalist Bas Haan publiceerde in 2009 een boek, De Deventer Moordzaak, het complot ontrafeld’, met een media-analyse van deze zaak en liet zien welke rol de media zelf speelden in deze ‘trial by media’. Hardnekkige framing van Michael de Jong als dader vond onder meer plaats door Maurice de Hond, die voortdurend nieuwe aandachtspunten aanmerkte in de media. Maurice de Hond is een pionierdenker, die met controversiële gedachtes goed rendeert aan een talkshowtafel. Hij wordt te pas en te onpas uit de kaartenbak geplukt en opgevoerd. De verdachtmakingen hebben het leven van Michael de Jong verwoest. Zelfs twintig jaar na dato wordt hij door sommigen nog geframed als potentiële dader. Daarom vond ik dat dit verhaal het verdiende opnieuw verteld te worden.”

Hoeveel tijd is erin gaan zitten?

“Ik ben een half jaar lang iedere ochtend, middag, avond hiermee bezig geweest en heb veel weekenden doorgewerkt. Het was een megaklus, vooral omdat het zo’n delicaat onderwerp is waarmee je snel de fout in kunt gaan. Voorzichtigheid is geboden. Gelukkig hielden mijn editor Jelle Redeker en mijn producent Joram Willink me voortdurend scherp. Wel kon ik putten uit een grote basis aan bronnen: het naslagwerk en het archief van Bas Haan, de documentatie van Meike, de toenmalige vriendin van Michael de Jong, de dossiers van het echtpaar Waisvisz en publicaties van Maurice de Hond. Daarnaast was er een overvloed aan artikelen en uitzendingen in de diverse media.”

Hoe werd de podcast ontvangen in de media?

“De podcast lijkt wel wat teweeg te brengen. Dat vind ik heel bijzonder. Zoals een eindredacteur zei: de podcast houdt de media een spiegel voor. Wat is hun eigen rol in deze zaak geweest, en hoe kijken ze daar zelf op terug? En valt er iets uit te destilleren hoe media om zouden moeten gaan met hun verantwoordelijkheden in het algemeen? Tegelijkertijd benaderden journalisten me die voornamelijk geïnteresseerd waren in de rel die volgde naar aanleiding van de cartoon van Maurice de Hond in de Volkskrant. Dat is grappig genoeg nou juist een van de thema’s van deze podcast: de werking van de media en de hang naar sensatie en relletjes.”

Het verlangen naar de rel is groter dan het verlangen naar het evalueren van de juiste toedracht

Wat was uw reactie op die cartoon in de Volkskrant?

“Ik zag de cartoon pas in de krant op de dag zelf. Toen kon ik wel door de grond zakken… Was dit echt waar? Ook de Volkskrant-journalist die mij had geïnterviewd was een paar dagen van slag, na alle zorgvuldigheid rondom het artikel. Achteraf vind ik de ophef exemplarisch voor het probleem van de media: de discussie dreigde om te slaan naar een vermeend antisemitisch motief van de (jonge) cartoonist, zelfs nadat hij had uitgelegd dat hij zich had gebaseerd op jaren 50 cartoonisten als Peter Pontiac en de antisemitische associaties van de cartoon niet kende. Dat maakt het toch weer een ander verhaal. Dan zou je een discussie kunnen voeren hoe we tachtig jaar na dato via onderwijs het historisch bewustzijn bij jongere generaties levend kunnen houden, maar niet dat de cartoonist antisemitisch zou zijn. Daar maak ik uit op: het verlangen naar de rel is groter dan het verlangen naar het evalueren van de juiste toedracht.”

Wat heeft u het meest verwonderd over deze zaak?

“Kleine veranderingen in ons geheugen brengen een verschuiving teweeg in de menselijke herinnering. Mensen bewegen toe naar wat ze al gehoord hebben en naar wat de mainstream denkt. Het geheugen kan misleidend werken, herinneringen vervormen relatief eenvoudig. Dat maakt het menselijk geheugen onbetrouwbaar, zeker na verloop van tijd. Een vervormde herinnering creëert een nieuwe werkelijkheid. Dat zie je ook terug in de Deventer Moordzaak. En die vervormde herinneringen zijn door de media als betrouwbare informatie overgenomen. Ter illustratie: als je tijdens een vakantie met je partner bijna iemand omverrijdt op een zebrapad, krijg je bij thuiskomst al twee verschillende belevingsversies. Dat wordt pas een heikel probleem als het om levensvraagstukken zoals moord gaat, dan kunnen die vervormde herinneringen er zomaar toe leiden dat iemand wordt bestempeld tot moordenaar.”

De tekst gaat onder de foto verder.

bron: bert nijman/argos

Wat voor lessen over hun rol kunnen de media trekken uit deze podcast?

“De hype wint het te vaak van de nuance. Menig journalist mag zich daarover eens achter de oren krabben. Polemiek lijkt een einddoel op zich geworden in de toon van journalistiek werk. Er bestaat een knellende zoektocht naar controverse in plaats van genuanceerd de feiten en de voors en tegens uiteenzetten. Dat zie je ook terug in sensationele koppen boven artikelen en een soms subjectieve manier van verslaglegging bij actualiteiten.”

Hoe zou de rol van de media er idealiter uitzien volgens u?

“De media hebben een rol bij alles wat in de samenleving speelt. Mijns inziens hebben ze ook een verantwoordelijkheid om dat op integere wijze te doen. Het schort nog weleens aan dat gevoel van verantwoordelijkheid bij media. De journalistiek heeft niet alleen een rol als bewaker van de democratie, maar ook een verantwoordelijkheid in het bewaren van de democratie. Actualiteitsjournalistiek zou zich moeten richten op het verslaan van actualiteit, niet op het beoordelen van actualiteit, want daar is simpelweg te weinig toegang tot bronnenmateriaal en te weinig tijd voor. Daar hebben we de achtergrondartikelen en de onderzoeksjournalistiek voor. Alledaagse journalistiek zou de actualiteit moeten verslaan zonder meningsvorming. En het verlangen naar controverse moet daarbij niet prevaleren. Bied perspectief, in plaats van beleid permanent in diskrediet te brengen met speculatieve koppen zoals ‘waarom kunnen terrasjes in Engeland weer open en in Nederland niet?”

De hype wint het te vaak van de nuance

Wat voor les heeft u zelf getrokken uit de conclusies van uw podcast?

“Integriteit, integriteit, integriteit. Ik wil zelf geen aangedikte verhalen meer houden, zelfs niet op een verjaardagsfeest, voor een gewenst effect. Het is bij mij persoonlijk blijven hangen dat ik niet meer wil overdrijven, niet eens een beetje. Dan is het maar zo dat minder mensen luisteren of dat het minder spectaculair is. Maar ook: laat je niet te snel leiden door een onderbuikgevoel of emoties, die bij ieder mens sneller naar boven borrelen dan de rede. Ik laat gevoelens daarom vaak een uur of een nacht rusten voordat ik actie onderneem.”

Heeft u alweer een nieuw dossier gevonden om u in vast te bijten?

“Ik zit vol nieuwe ideeën, maar die houd ik nog even voor mezelf, die ga ik eerst bespreken met collega’s. Deze podcast smaakt hoe dan ook naar meer, een podcast heeft zoveel interessante aspecten. Ook heb ik de draad weer opgepakt voor een tv-documentaire. Ik ben nog lang niet klaar.”

De podcast De Deventer Mediazaak is tot stand gekomen in samenwerking tussen producent BIND en ARGOS (Human/VPRO) en te beluisteren via alle podcastkanalen.