Prinses Irene. We weten dat ze graag met bomen knuffelt en dat ze de moeder is van prinses Margarita, die tegen de wil van het Koninklijk Huis trouwde met Edwin de Roy van Zuydewijn. We weten ook dat deze tweede dochter van Juliana en Bernhard afstand heeft gedaan van het Koninklijk Huis en katholiek is geworden om in 1964 te kunnen trouwen met Carlos Hugo van Bourbon-Parma, die de troon van Spanje ambieerde. Nagenoeg niks weten we van wat er voorafging aan dit huwelijk, en van Irenes Spaanse jaren. 

Historica Daniela Hooghiemstra dook in de geschiedenis en ontdekte dat de prinses doelbewust is geschaakt om Carlos Hugo op de Spaanse troon te krijgen. In haar boek Voor de liefde, om de troon schetst ze de gevolgen van die actie voor de Oranjes en de jarenlange vergeefse strijd van Carlos Hugo en Irene om koningspaar van Spanje te worden. Het is een fascinerend maar soms ingewikkeld verhaal, beaamt Hooghiemstra, en om die strijd van Carlos Hugo te snappen moeten we even terug in de tijd, naar het naoorlogse Spanje van dictator Franco. 

Hij beloofde in 1947 dat er na zijn dood weer een koning zou komen – die hij zou aanwijzen. Diverse kandidaten liepen zich warm voor die functie. Juan van Bourbon, de zoon van de laatst regerende koning Alfonso XIII, lag het meest voor de hand, maar Franco vond hem arrogant en te liberaal. Hij zag meer in zijn nog plooibare zoon Juan Carlos, die daardoor vanaf zijn tiende jaar door Franco werd opgevoed. Ook Xavier van Bourbon-Parma, de vader van Carlos Hugo, voelde de historische en goddelijke plicht om als koning in Spanje te regeren. Hij stamt, net als Juan en Juan Carlos, af van de achttiende-eeuwse Spaanse koning Filips V, maar na de dood van de latere koning Ferdinand in 1833 kwam het tot een splitsing in de familie, omdat Ferdinand zijn dochter aanwees als troonopvolger in plaats van zijn broer, Carlos. Onrechtmatig, oordeelde Carlos. Sindsdien streden hij en zijn nakomelingen, de ‘carlisten’, om het koningschap van Spanje. 

Carlos Hugo had het showbizzachtige van Bernhard, reed in open auto’s, maar had ook het filosofische van Juliana

Xavier werd in 1936 in het testament van zijn kinderloos gestorven carlistische oom benoemd als opvolger. De zeer katholieke en traditionalistische carlistische beweging zag in zijn zoon, Carlos Hugo, echter de ideale figuur om de beweging vanaf eind jaren vijftig te moderniseren. Carlos Hugo, student in Oxford, was in voor dit avontuur. “Waarschijnlijk ook om zijn vader een plezier te doen,” zegt Hooghiemstra. “Xavier had hem altijd gewezen op zijn belangrijke voorvaderen, Filips V en Lodewijk XIV, en ik vermoed dat hij iets wilde rechtzetten voor zijn vader, omdat Xavier tijdens de Tweede Wereldoorlog in Dachau was beland nadat hij het Franse verzet had geholpen.”

Wanneer kwam Irene in beeld? 

“Eind 1961, Carlos Hugo was 31 en zijn rechterhand Ramón Massó vond dat hij als troonpretendent een goede echtgenote nodig had. Hij is kranten en tijdschriften gaan doorspitten op Europese adel en stuitte zo op Irene, die eerder dat jaar bruidsmeisje geweest was op het huwelijk van Juan Carlos en Sofía. En bruidsmeisjes, zo weten we van het huwelijk van Kate en William, vallen op. Irene kwam boven aan de lijst te staan van meisjes die Massó geschikt vond. Puntsgewijs noteerde hij de voordelen: prinses van een regerend koningshuis, rijk, Spaanssprekend en knap.”

Wat vond Carlos Hugo van haar?

“Hij was niet meteen enthousiast. ‘Die Hollandse dikkerdjes zijn sympathiek, maar niks voor mij,’ zei hij aanvankelijk tegen Massó. Maar die zette hem, net als zijn ambitieuze zusjes, onder druk om contact te leggen.”

Hoe gaat zoiets? 

“Zijn zwager, de bankier Edouard van Lobkowicz, die de Europese adel goed kende, werd ingeschakeld. Met hem ging Carlos Hugo naar Soestdijk, maar Juliana snapte totaal niet wat die twee mannen wilden en ze waren nog katholiek ook. Ze schijnt allerlei beledigende dingen gezegd te hebben. Later hebben de ouders van Carlos Hugo aan Juliana en Bernhard toestemming gevraagd voor hun zoon om contact te leggen met Irene en is er een dinertje gearrangeerd bij een tante van Juliana in Londen. Maar pas na een korte wintersportvakantie in 1962 raakte Carlos Hugo onder de indruk van haar. Irene kan namelijk heel goed skiën, en waterskiën en paardrijden. Irene was na die drie dagen volgens een goede vriendin van haar head over heels.”

Wat trok haar aan in hem? 

“Hij had het showbizzachtige van Bernhard, reed in open auto’s, maar had ook het filosofische van haar moeder. Hij leidde een avontuurlijk leven in Spanje, dat in die tijd nog doorging voor een exotisch oord. Daar lonkte de vrijheid voor Irene, daar was ze ver weg van de benepen Hollandse hofomgeving en de conflicten tussen haar ouders.” 

Hielp het idee om koningin van Spanje te worden ook mee? 

“In zekere zin wel. Voordat Irene hem ontmoette, had ze een vriend in Mexico, een zoon van een rijke arts, maar Irene zag zijn niet-adellijke afkomst toch als een belemmering. Dat Carlos Hugo hoorde bij de grote Europese vorstelijke familie van weleer gaf haar een veilig gevoel. Ze geloofde ook in het sprookje dat hij in Spanje najaagde. Ze begreep alleen niet dat daarvoor een hard politiek spel gespeeld moest worden.” 

Wat maakte het complex?

“Carlos Hugo stamde weliswaar af van een Spaanse koning, maar was Fransman van geboorte. Om de Spaanse nationaliteit te krijgen, had hij dictator Franco nodig. Het leek alsof Franco hem welgezind was, maar Carlos Hugo werd door hem gebruikt in zijn eigen machtsspel. Dat was erop gericht om de opstandige Juan, de vader van zijn favoriet, Juan Carlos, de mond te snoeren. Zo nodigde Franco Carlos Hugo aan de vooravond van de bruiloft van Juan Carlos expres uit om op audiëntie te komen. Als een signaal aan Juan: als jij je niet koest houdt, gaat de troon misschien wel naar een andere familie. Carlos Hugo had niet in de gaten hoe hij gebruikt werd.”

Hoe stond Bernhard tegenover de plannen van zijn schoonzoon? Hij was nota bene bevriend met Juan Carlos.

“Het heeft even geduurd voordat Bernhard in de gaten kreeg in wat voor een politieke strijd Carlos Hugo zich in Spanje gestort had. Hij dacht in eerste instantie waarschijnlijk: een oude, vorstelijke familie met kastelen overal in Europa, dat is mooi voor mijn dochter. Hij onderschatte de bereidheid van zijn aanstaande schoonzoon om als een donquichot – strijdend voor zijn monarchale ideaal – ten onder te gaan, en daarmee de problemen die dat de Oranjes zou opleveren.” 

Wanneer begonnen de problemen?

“In januari 1964, voor de bekendmaking van de verloving, deden zich twee problemen voor. Carlos Hugo was geen Spanjaard en Irene was protestant. Irene twijfelde al langer of ze wel in de protestantse kerk hoorde. Meer dan bij haar strenge oma Wilhelmina, die altijd sprak over schuld en zonde, voelde Irene zich op haar gemak bij haar tot het katholicisme bekeerde, op aardse geneugten gerichte grootmoeder Armgard. Massó, de regisseur achter de carlistische campagne, liet een priester van Opus Dei overkomen om met Irene te praten. Hij constateerde dat ze in haar hart katholiek was. Deze priester kwam in november 1963 vermomd als burger naar Nederland om Irene gedurende twee weken katholiek onderricht te geven op kasteel Warmelo. Van Armgard.”

Het leek alsof Franco hem welgezind was, maar Carlos Hugo werd door hem gebruikt in zijn eigen machtsspel

Pikant. Wist Juliana dat? 

“Weet ik niet. Misschien wel niet, want toen Irene zich begin januari in het geheim katholiek liet dopen in Rome, ontstonden na terugkeer op Soestdijk problemen. Bernhard had eerst gezegd dat hij ook naar Rome zou komen, maar zegde op het laatst af. Na de ruzie op Soestdijk vertrok Irene naar Spanje.”

Maar goed: zij was katholiek, hij was nog geen Spanjaard. 

“Dat was het echte probleem. Ze wilden hun verloving pas bekendmaken als Carlos Hugo zich op het internationale toneel als Spanjaard kon presenteren. Vanaf november 1963 vroeg Carlos Hugo om een audiëntie bij Franco, maar hij antwoordde niet. Om hem gunstig te stemmen hield Irene – aangemoedigd door de ambassadeur in Madrid, die pro-Franco was én een vriend van Bernhard – eind januari 1964 een lofzang op Franco’s dictatoriale bewind in De Telegraaf.”

Dat kreeg Franco onder ogen?

“Zeker, en diezelfde dag liet Carlos Hugo ook een brief aan hem bezorgen waarin stond dat hij met Irene verloofd was, en opnieuw om een audiëntie vroeg. Intussen wist de Nederlandse regering nog van niks. Wel vroeg men zich na dat Telegraaf-artikel geschokt af wat Irene in Spanje aan het doen was. Twee dagen later maakte ze ook nog bekend dat ze katholiek was geworden. Het conflict tussen regering en dynastie dat volgde, is terug te lezen in de dagboekaantekeningen van topambtenaar Buurt van Nispen, die ik voor mijn onderzoek mocht inzien. Toenmalig premier Marijnen eiste openheid van zaken, maar Juliana zei dat Irene haar verlovingsplannen pas in maart bekend wilde maken. Ze hoopten dat Carlos Hugo tegen die tijd de Spaanse nationaliteit wel zou hebben.”

Maar Carlos Hugo zou de Spaanse nationaliteit nooit krijgen. 

“Franco liet hem expres eindeloos bungelen. Als militair genoot hij daar volgens mij van. Prinsje pesten, dat vond Napoleon ook altijd leuk. De regering kreeg intussen het verwijt dat ze informatie achterhield. Bernhard en Juliana eisten op een gegeven moment dat Irene terugkwam om verantwoording af te leggen aan de regering en het Nederlandse volk. Maar Irene verstopte zich met Carlos Hugo in Spanje. Ha! Het was een gecompliceerde situatie. Op het vliegveld van Barajas ontrolde zich op 8 februari 1964 de ontknoping.”

De tekst gaat onder de foto verder.

Vertel!

“Bernhard dacht dat het misschien nog mogelijk was om Irene de verloving uit het hoofd te praten. Hij vloog met de Fokker Friendship naar Madrid om haar op te halen, maar trof behalve Irene ook Carlos Hugo, diens familie en veel pers aan. Voordat hij het doorhad, werden ze met zijn allen gefotografeerd en was de aankondiging van de verloving van Irene in Spanje een publicitair feit en vloog Carlos Hugo ook mee naar Nederland.” 

Tsjonge…

“Diezelfde nacht hadden op Paleis Soestdijk harde onderhandelingen plaats. Carlos Hugo wilde een Spaanse prins zijn, geen Franse. Ministers werden onder druk gezet om hem te presenteren als ‘hertog van Madrid’, een niet-officiële titel van een ver familielid van hem. Zijn zusje Cecile dicteerde aan minister Scholten van Justitie dat de ‘u’ uit Bourbon moest. Het moest de Spaanse schrijfwijze, Borbón, worden. En ‘Parma’ moest er ook uit. Over zijn nationaliteit werd bij de aankondiging gezwegen.”

Waarom kreeg het stel geen parlementaire goedkeuring voor het huwelijk?

“De claim op de Spaanse troon van Carlos Hugo viel niet te combineren met Irenes rechten op de Nederlandse troon. Twee tronen dienen was vroeger gewoon, maar in een moderne situatie ondenkbaar. Irene moest haar troonrechten dus opgeven. Daardoor waren ministers na haar huwelijk niet meer verantwoordelijk voor haar. Kamerleden wilden weten of ze nog lid was van het Koninklijk Huis, maar geen premier durfde zich hierover uit te spreken. Ze belandde qua status in een soort niemandsland. Pas in 1985 werd bepaald dat Irene geen lid meer was van het Koninklijk Huis – twintig jaar na haar huwelijk.” 

Even terug naar dat huwelijk. 

“De besprekingen daarover leidden tot nog meer problemen. Carlos Hugo wilde een carlistisch evenement maken van die bruiloft. Maar Bernhard geneerde zich voor de dynastieke ramkoers van zijn aanstaande schoonzoon, zeker tegenover zijn vrienden, Juan Carlos en diens vader Juan. Dynastiek koos hij tégen zijn eigen dochter. Irene koos voor Carlos Hugo en ging in april op het allerlaatste moment niet met haar ouders en Beatrix mee op staatsbezoek naar Mexico. Met Carlos Hugo en de leiding van de carlisten vormde ze een soort oorlogskabinet dat Juliana, zodra zij terug was uit Mexico, overviel met de telefonische mededeling dat het huwelijk op 29 april zou plaatsvinden in Rome, en dat dit nog diezelfde avond bekendgemaakt zou worden. Juliana was zo verbolgen over die overval dat zij niet naar het huwelijk ging, net zomin als Bernhard en haar zusjes.”

Ze volgden de bruiloft wel op tv, totdat het beeld op zwart sprong.

“Door graafwerkzaamheden in de gemeente Neede viel uitgerekend die ochtend de elektriciteit uit.” 

Hoelang duurde de brouilleer? 

“Niet zo lang, want nog geen jaar later kwam Pieter van Vollenhoven in beeld als verloofde van Margriet en werd het nieuwe zwarte schaap – hij was een burger en daarover oordeelde Irene, net als Beatrix, niet mild. Daarbij waren Irene en Carlos Hugo in Nederland zeer populair. Anders dan Beatrix en Margriet, die tuttige Edgar Vos-pakjes droegen, kon Irene zich fantastisch kleden. Ze onttrok zich aan de gekookte aardappelenwereld en had contact met de internationale jetset. Ze verkeerden tussen sterren zoals Mia Farrow en Frank Sinatra. Henk van der Meijden noemde Irene ‘de meest ideale vrouw ter wereld’.”

Zij werden in die tijd, ook heel bon ton, radicaal-links. Na een reis naar China zei Irene in de pers hoe fantastisch het was dat Chinezen allemaal dezelfde kleding droegen – zo hoefde niemand tijd te verspillen aan wat-ie aan moest.

“Dat ze was ontvangen door een misdadig regime dat miljoenen mensen vermoordde, had Irene niet in de gaten. Ze heeft van nature de neiging om ideaalbeelden te omarmen die niets met de werkelijkheid te maken hadden.

“In 1964 flirtte ze met het rechtse regime van Franco, maar toen de samenwerking met hem vastliep, was Franco de vijand en streed Carlos Hugo voor een ‘monarchie van het volk’, die in de Spaanse regio’s ‘socialistisch zelfbestuur’ wilde invoeren. Door de nieuwe linkse koers werd hij in 1968 Spanje uit gezet. Toen pas verklaarde Franco publiekelijk: ‘Carlos Hugo zal nooit een Spanjaard worden.’” Lachend: “In het Spaanse archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken vond ik een brief van de Spaanse ambassadeur in Den Haag, die meldde dat Bernhard hem tijdens een receptie op Huis ten Bosch had gevraagd: ‘Waarom heeft Franco toch zo lang gewacht met zijn verklaring? Als hij het eerder gezegd had, zou ons veel ellende bespaard gebleven zijn. Dan hadden we Carlos Hugo in de richting kunnen sturen van een serieuzere carrière, bij een bank bijvoorbeeld.’”

Haha. Maar Carlos Hugo gaf niet op, toch?

“Nee. Zelfs toen na Franco’s dood in 1975 Juan Carlos werd aangewezen als de nieuwe koning, vocht hij vanuit Frankrijk verder, maar zijn linkse koersverandering werd geen succes en wekt de woede op van zijn ultrarechtse broer Sixtus. Die toog in 1976 met een klein legertje naar de jaarlijkse bijeenkomst op de voor de carlisten heilige berg van Montejurra in Navarra, waar ook Irene en zijn broer zich illegaal bevonden. Er ontstond een Kain en Abel-achtige veldslag toen onder leiding van Sixtus op de menigte geschoten werd. Er vielen twee doden en talloze gewonden. Carlos Hugo verdween snel weer naar Frankrijk terwijl Irene, heel stoer, een toespraak hield. ‘We moeten doorvechten,’ zei ze. Maar bij de democratische verkiezingen in 1979 haalde Carlos Hugo’s Carlistische Partij niet één zetel.” 

Had deze politieke afgang te maken met hun scheiding een jaar later?

“Het was een combinatie. Irene en Carlos Hugo hadden vier kinderen, leidden een nomadisch leven en hadden te maken met spanningen in de politiek en in hun families. Na het drama op Montejurra en de aanwijzing van Juan Carlos als de nieuwe koning van Spanje ging Irene zich in plaats van met politiek bezighouden met het feminisme. Zoals de meeste vrouwen in die tijd had ze altijd blind haar man gevolgd. Maar nu ging ze nadenken over wie zij zélf was en wat ze zelf wilde. Dat ontwaken moet een effect hebben gehad op haar huwelijk. Ze kreeg ook een affaire, met Ronnie Wolff, de adjudant van Bernhard. In de zomer van 1980 keerde ze met haar kinderen terug naar Nederland en vroeg ze een scheiding aan.”

Hoe werd ze ontvangen? 

“In de Koninklijke Familie vinden vaak keiharde conflicten plaats, maar de rijen sluiten zich ook altijd weer, in ieder geval voor het oog van de buitenwereld. Irenes kinderen zijn na haar scheiding in de Nederlandse adelstand ingelijfd, waarna ze zich Koninklijke Hoogheid mochten noemen. Adeltechnisch en juridisch is dat een curieus proces geweest. Eigenlijk was het niet mogelijk, maar er is van hogerhand voor gezorgd dat het kon.”

Door Beatrix?

“Zij is chef van de adel. Toen de dynastie in 1999 gevaar kwam door het huwelijk van Irenes dochter prinses Margarita met Edwin de Roy van Zuydewijn, gaf het Kabinet der Koningin opdracht aan de Binnenlandse Veiligheidsdienst om dossiers van hem te lichten. Dat was een vergaand staaltje van ouderwetse, dynastieke politiek. De aanval die Margarita toen deed op haar familie én op het Koninklijk Huis (in 2003 in de interviewserie ‘Oranjebitter’ in HP/De Tijd – red.) was ook ongekend. Maar tot 2018 woonde ze gewoon weer op het landgoed bij Willem-Alexander.”

Irene is geen lid meer van het Koninklijk Huis. Toch noemt ze zichzelf nog prinses. Je zou denken dat die titel voor een natuurvrouw als zij er niet meer toe doet.

“Als mens is Irene het gelukkigst tussen de bomen en bloemen. Ze ervaart meer wezenlijk contact met organismen dan tussen mensen. Maar in een interview heeft ze eens gezegd dat die titel iets is dat toch bij haar hoort. Zo is ze opgevoed. Ze zoekt ook nog altijd de public eye om haar boodschap over de natuur over te brengen. Via interviews, video’s en zelfs in een uitverkocht Carré riep ze de afgelopen jaren op tot terugkeer naar de natuur, tot menselijke eenvoud en bescheidenheid.”

Als mens is Irene het gelukkigst tussen de bomen en bloemen. Ze ervaart meer wezenlijk contact met organismen dan tussen mensen

Heeft Irene aan je boek meegewerkt? 

“Ze had geen behoefte om over de periode in Spanje uit te weiden. Toen ik het aan haar vroeg, zei ze: ‘Het is wel heel erg lang geleden en ik zit nu in een andere fase van mijn leven.’”

Het verleden blijkt voor haar oudste zoon, Carlos, wel nog van groot belang. 

“Carlos voelt dezelfde zware dynastieke plicht als zijn vader destijds. Hij heeft zich tijdens een ceremonie in Navarra in 2012 laten inzweren als prins der carlisten en trekt jaarlijks met een kleine groep carlisten begin mei trouw de berg van Montejurra op. Twee dagen nadat Juan Carlos in 2014 zijn aftreden als koning van Spanje bekendgemaakt had, bracht Carlos een verklaring uit, waarin hij zichzelf profileerde als de wettige troonopvolger. En toen bij de opstand in Catalonië in 2017 het leger werd ingezet, maande hij vanuit zijn Haagse villa de Spaanse regering geen geweld te gebruiken. Opmerkelijk toch? Ik vraag me af of de Spaanse regering weet wie hij is, maar onlangs zei hij weer in een interview: ‘Ik heb die erfelijke plichten van mijn ouders gekregen en die neem ik serieus.’”

Zijn vader heeft bijna twintig jaar van zijn leven aan dat koningsideaal verspild.

“Alles heeft Carlos Hugo ervoor opgegeven. Het vermogen van zijn puisant rijke moeder is eraan opgegaan. In zijn laatste levensjaren werd hij onderhouden door zijn kinderen.”

Hij is in 2010 wel met veel egards begraven.

“Beatrix – die tot irritatie van Irene na haar scheiding een goede band met Carlos Hugo had, vanwege hun gedeelde liefde voor het wezen van de dynastie – heeft zijn lichaam naar paleis Noordeinde laten overkomen, waar hij werd opgebaard in een door de Spaanse vlag bedekte kist. Daarna is Carlos Hugo bijgezet in de crypte van zijn verre, zeventiende-eeuwse familie in Parma. De hele Koninklijke Familie was daarbij aanwezig, behalve Beatrix zelf. Misschien heeft zij zo een diplomatieke botsing met Spanje willen voorkomen.”  

Daniela Hooghiemstra
Om de liefde, voor de troon – Het dynastieke avontuur van prinses Irene en prins Carlos Hugo
Uitgeverij Balans
€22,99