Met zijn onafscheidelijke baseballcap op het hoofd verschijnt Bradley Garrett voor de camera. Hij zit op zijn zoldertje in Los Angeles. Ik in mijn werkkamer aan de andere kant van de wereld. We skypen, en zoals bij elk videogesprek is dat eerste moment goud waard. Dat eerste moment waarop je elkaars leefwereld binnendringt en je je realiseert dat we met ons technische vernuft tijd en ruimte buitenspel hebben gezet. Voelen we nu, in die eerste seconde, wat de negentiende-eeuwer moet hebben gevoeld toen hij kennismaakte met de uitvinding van telefonie? Die mengeling van opwinding en bevreemding? De man met de baseballcap lacht en zegt: “Het menselijke verhaal tot nu toe is dat we slim genoeg zijn om onze leefomgeving te domineren en vervolgens onze vernietiging te bewerkstelligen. Het volgende hoofdstuk van dat verhaal gaat over de vraag of we slim genoeg zijn om voor ons voortbestaan te zorgen.”

Nu citeert de man met de baseballcap uit eigen werk, want met exact die vraag eindigt Bradley Garrett zijn nieuwe boek Bunkers (dat begin augustus verschijnt in Engeland en de VS bij Penguin Random House). Garrett is sociaal en cultureel geograaf. Hij verdiept zich, kort gezegd, in de relatie tussen mens en omgeving. Hij werkte aan de Universiteit van Sydney, schreef voor kranten als The Guardian en The Telegraph, publiceerde enkele boeken, is momenteel werkzaam aan de universiteit van Dublin en verhuisde onlangs van Sydney naar L.A. om zijn zieke moeder te verzorgen. Hoe ironisch, de man die voor zijn nieuwe boek vier jaar lang de wereld afstroopte op zoek naar bunkers (schuilplaatsen van zogenaamde preppers) zit nu zelf in lockdown. 

Voor een prepper is de apocalyps realiteit, en daar probeert hij zich op voor te bereiden. Dat maakt hem anders dan de onheilsprofeest van vroeger. Een prepper verkondigt zijn fatalistische toekomstvisie niet op elke straathoek. Een prepper preludeert, vaak in stilte, op het noodlot en dat kan op vele manieren: de een legt een rantsoenvoorraad met houdbaar voedsel aan, de ander bouwt een complete schuilkelder onder de grond. Voor als de bom valt, het water stijgt, het inferno losbarst of de pleuris uitbreekt. 

De exacte locatie wordt geheimgehouden, maar Survival Condo ligt ergens in de heuvels in het noorden van Kansas. In 2008 kocht de gepensioneerde aannemer Larry Hall voor 300.000 dollar de verlaten raketsilo, ooit gebouwd als bergplaats voor een intercontinentale ballistische raket. Nu is het een soort omgekeerde – want ondergrondse – wolkenkrabber met vijftien verdiepingen. 75 personen kunnen er maximaal vijf jaar in quarantaine. Er is onder meer een zwembad, een bibliotheek, een gym, diverse jacuzzi’s en een bioscoop. Wie in deze bunker het einde der tijden wil doorstaan moet wel in de buidel tasten, want appartementen met een halve verdieping kosten 1,5 miljoen dollar, appartementen met een volledige verdieping 3 miljoen, terwijl een penthouse van 335 vierkante meter met twee verdiepingen voor 4,5 miljoen dollar is verkocht. Maar dan ben je, zo lezen we op de site van Survival Condo, dankzij een hypermoderne filterinstallatie wel gegarandeerd coronavrij. Dat dan weer wel.

Er is genoeg klandizie, want een tweede ondergrondse toren is in aanbouw. Voor handige ondernemers is de apocalyps kennelijk ook een aardig verdienmodelletje. Garrett: “Als geograaf ben ik van nature geïnteresseerd in objecten en plaatsen, maar de mensen en hun drijfveren vind ik minstens zo interessant. Grof gezegd kun je preppers in twee groepen verdelen: mensen die handelen in angst en mensen die het, heel praktisch, zien als een soort levensverzekering voor als het noodlot toeslaat.” Een kwestie van vraag en aanbod dus, die inmiddels – alleen al in de VS – heeft geresulteerd in een miljardenindustrie. In 2013 telde de VS 3,7 miljoen inwoners die je onder de term ‘survivalists’ zou kunnen scharen. Aaron Jackson, CEO van een bedrijf dat pallets met vriesdroogvoedsel voor overlevingsdoeleinden levert, heeft een jaarlijkse omzet van 400 miljoen dollar. Voor 5000 dollar koop je bij Costco, een wereldwijde groothandel, een jaarrantsoen overlevingsvoedsel en de pallets vliegen als warme broodjes over de toonbank. 

Het is het perfecte voorbeeld van wat Naomi Klein ‘disaster capitalism’ noemt. Klein stelt dat de neoliberale ideologie na natuurrampen en oorlogen wordt opgedrongen aan de bevolking. Terwijl de bevolking nog in verwarring is, worden publieke voorzieningen razendsnel geprivatiseerd. Het gebeurde volgens Klein na de tsunami in Zuidoost-Azië (2004) en na de orkaan Katrina in New Orleans (2005). 

Garrett is een fervente aanhanger van Kleins theorie. Hij zegt: “Kijk om je heen. Je ziet het overal gebeuren. Ook nu in het coronatijdperk. Allerlei diensten die de overheid zou moeten bieden aan haar burgers – van gezondheidzorg tot mondkapjes en quarantaine-mogelijkheden – worden aangeboden door commerciële partijen. De staat trekt zich terug en het gevolg is een groeiend wantrouwen van de burgers jegens de overheid. Want die doet niet wat-ie zou moeten doen: de burgers beschermen. Dat is zeker in Amerika het geval. Daarom was hier recent een stormloop bij de wapenwinkels. Dat was niet vanwege het coronavirus, maar omdat de burgers geen vertrouwen meer hebben in de overheid en dus een staat van chaos verwachtten. Ze kochten wapens om in die chaos zichzelf en hun naasten te beschermen. Zo erg is het al in de VS. Het is geen pretje om vandaag de dag Amerikaan te zijn. We stonden (en staan) op het randje van een totale breakdown. In zo’n situatie is het niet raar dat mensen, gedreven door angst, voor hun eigen overlevingsstrategie gaan zorgen.” De eerste preppers zijn in de VS al hun bunkers in gegaan en wachten daar het einde van de Covid-crisis af. ‘De handel in allerlei overlevingspakketten explodeert’, meldt het zakenblad Forbes, en de opvatting dat die rare preppers misschien nog niet zo gek zijn als we dachten, wint terrein. 

Voor een prepper is de apocalyps realiteit, en daar probeert hij zich op voor te bereiden.

Garrett: “Ook ik zag ze ooit als zonderlinge types die het zicht op de werkelijkheid een beetje verloren waren, maar gedurende de jaren dat ik onderzoek deed ben ik er toch genuanceerder over gaan denken. Honderd jaar geleden waren we allemaal preppers. De meeste mensen verbouwden hun eigen groenten en zorgden dat ze een voorraad hadden om de koude wintermaanden door te komen. Dat is in essentie wat de meeste preppers ook doen. Het kapitalistische systeem heeft onze onafhankelijkheid binnen een eeuw tijd compleet vermorzeld. We hebben geleerd om te vertrouwen op de vrijemarkteconomie, op globalisatie en technologie. Die zorgt ervoor dat er altijd groente en vlees in de winkel ligt. Het systeem heeft ons afhankelijk gemaakt en doen geloven dat er zoiets bestaat als een eeuwig veilig bestaan, met onbeperkte toegang tot alle levensbronnen. Natuurlijk wisten we ergens wel dat dit een illusie is, maar nu ondervinden we aan den lijve hoe het hele systeem begint te kraken. Preppers hebben zich buiten dat systeem geplaatst en dat is ook de reden waarom ze worden gewantrouwd. In feite zeggen ze: overheid fuck off, ik doe het zelf wel. Preppers zijn niet links of rechts, maar in elke prepper schuilt een activist. Daarom worden ze per definitie gewantrouwd door diegenen die de staat en het systeem vertegenwoordigen; daarom rust er een taboe op. Zelfs mijn eigen broer, die al jaren wist dat ik met dit onderzoek bezig was, vertelde mij slechts enkele maanden geleden dat hij ook een prepper was. Hij bleek te beschikken over een opbergunit met een handvol maskers en een voedselvoorraad voor twee jaar.”

De coronacrisis heeft de prepper-gemeenschap een stevige impuls gegeven. Ook in Nederland. De website Prepz.nl heeft in drie maanden de omzet van heel vorig jaar al gehaald, zei eigenaar Nander Knobben onlangs in de NRC. Prepshop.nl, een vergelijkbare winkel, werd in november overgenomen door Luuk van de Ruit en zijn compagnon. “Leuk, een beetje met outdoorspullen bezig zijn, dachten we.” Twee maanden later ging de verkoop ineens tien keer over de kop – eerst de mondkapjes en handgels, later ook gasmaskers en waterfilters van honderden euro’s. En noodvoedsel dus. Met twee man verstouwen ze nu 160 orders per dag. 

Van de Ruit: “Die situatie begint nu weer iets te normaliseren. Vooral de maanden februari en maart waren een compleet gekkenhuis. We hebben een enorme partij mondkapjes kunnen inkopen. Spul van degelijke makelij, want zoals je in de krant hebt kunnen lezen, zijn er momenteel op deze markt enorm veel cowboys actief die inferieure spullen leveren. Die tienduizend mondkapjes waren een binnen een paar dagen uitverkocht. Ook zien we een toename aan nieuwe klanten en een toenemende vraag naar allerlei spullen waarvan je je kunt afvragen of het iets helpt tegen een virus als corona, zoals waterzuiverings-
tabletten en waterbestendige survival-lucifers.” Garrett vindt het niet vreemd. Hij zegt: “Prepping is wereldwijd in opkomst en dat is typerend voor de staat van onze samenleving.”

De tekst gaat onder de illustratie verder.

Zijn boek leest als een avonturenroman. Garretts onderzoek voert hem langs de meest afgelegen en bijzondere plekken op de wereld. Op het platteland van West-Virginia ontmoet hij Captain Paranoid, die bezig is om verspreid over de VS twaalf kampementen voor overlevers te ontwikkelen. Wie duizend dollar per jaar neertelt, kan er niet alleen overleven na de catastrofe, maar ook voordat de bom valt gezellig op vakantie. In South Dakota is hij te gast op XPoint, waar 575 bunkers van beton en staal worden omgevormd tot de grootste prepper-gemeenschap ter wereld. In Chang Mai (Thailand) bezoekt hij een soort zelfvoorzienend ecofort in een verlaten boomgaard. Eén ding hebben al die bunkers en gemeenschappen met elkaar gemeen: ze hebben de ruimte en het geld om iets te bouwen. 

Garrett: “Je kunt gerust stellen dat een deel van de rijke westerse elite langzaam bezig is om ondergronds te gaan. In Engeland, waar de kloof tussen arm en rijk groot is, wordt dit fenomeen goed zichtbaar. De rijke elite in Londen is, gedwongen door ruimtegebrek, letterlijk bezig om haar rijkdom onder de grond te begraven. Er worden massaal megakelders gebouwd onder de huizen. En dat zijn complete bunkers met bowlingbaan, tennisbaan en wijnkelders en panic rooms (saferooms waar je kortere tijd kunt verblijven – OS).” 

Tussen 2008 en 2017 werden in Londen 4650 kelders gebouwd met 1000 fitnessruimtes, 380 zwembanden, 460 bioscopen, 380 wijnkelders en 120 kamers voor personeel. Al die kelders bij elkaar opgeteld hebben een diepte van 15 kilometer. Garrett: “Aangezien de kelders niet zelden de oppervlakte van het huis overtreffen, ontstaat een compleet nieuwe vorm van architectuur, iets dat ik ijsbergarchitectuur noem. Het kleinste deel van het gebouw bevindt zich bovengronds. Zo veranderen huizen die ooit bedoeld waren om in te wonen langzaam in bunkers om te overleven.”

Garrett was altijd al gefascineerd door ‘geheime werelden’. Zo wandelde hij ooit door de buizen van de Amsterdamse metro in aanbouw en bezocht hij de geheime tunnels van de Londense tube. In 2012 werd hij een nationale bekendheid door het
beklimmen van de Londense Shard: een wolkenkrabber van 310 meter hoog en 87 verdiepingen. Het waren zijn wilde jaren waarin hij zich, geheel in de geest van de participerende sociale wetenschapper, aansloot bij de London Consolidation Crew: een groep fotografen die de architectuur van verboden plaatsen in beeld bracht. Uiteindelijk eindigde hij voor de rechter
en ontsnapte ternauwernood aan een gevangenisstraf. 

Garrett: “In die periode bezochten we ook Burlington Bunker, een militair complex van de Royal Air Force (RAF), net buiten Bath. Het is een bunkercomplex van 35 hectare met een wegennetwerk van meer dan 60 kilometer, 100.000 lichten, slaapvertrekken, een bomvrij radiostation, een drinkwatervoorziening en een bibliotheek, waaruit ik stiekem een paar notitieboekjes meenam. Ik wilde die ooit nog eens gebruiken voor een artikel en zag mijn kans schoon toen het complex in 2016 voor anderhalf miljoen werd verkocht aan Robert Vicino: een aannemer die bunkers op de markt brengt voor elk soort apocalyps. Zo rolde ik langzaam het Bunker-project in.”

Vicino verschijnt ettelijke keren in Garretts boek. Hij noemt hem een doemdenker van de ergste soort, iemand die de angst van anderen op geraffineerde wijze commercieel weet uit te buiten. Een gelikte video siert de homepage van zijn bedrijf (Vivos Global Shelter Network). En slogans als ‘het backupplan voor de mensheid’ en ‘reserveer nu je ruimte om in een Vivos-schuilplaats vrijwel elke ramp te overleven’ doen het ongetwijfeld goed bij de clientèle. Garrett: “Vicino grossierde tijdens onze ontmoetingen in de meest bizarre voorspellingen. Maar hij voorspelde ook tsunami’s, bosbranden in Australië en L.A., plagen en pandemieën. Toen versleet ik hem voor gek, maar inmiddels moet ik toegeven dat hij ook vaak gelijk had.” 

Je kunt gerust stellen dat een deel van de rijke westerse elite langzaam bezig is om ondergronds te gaan.

Het kenschetst de haat-liefdeverhouding die Garrett met de prepper-gemeenschap heeft. Als wetenschapper moet hij niets hebben van alle ongefundeerde complottheorieën en apocalyptische doemdenkerij, als mens lijkt hij ervan overtuigd dat onze moderne beschaving op de rand van een totale ineenstorting staat. Garrett: “Hoewel de bedreigingen waarmee we te maken hebben misschien in de loop der tijd zijn veranderd, blijft het bepalen van een koers door turbulente tijden een vitale oefening om te overleven. Dat is een les die ik heb geleerd tijdens mijn reizen. De meest waardevolle les die ik leerde, was dat je nooit mag bezwijken voor wanhoop, maar de preppers leerden mij ook dat hoop giftig is. Dat Utopia niet bestaat. Silicon Valley gaat ons niet helpen, Elon Musk gaat ons niet helpen. We moeten onze levenswijze veranderen. Sinds de verlichting zien we tijd als een lineair gegeven, als iets dat van een punt naar een ander punt gaat, net als de beurskoersen. In het beste geval almaar omhoog. Maar dat is een illusie: het menselijk bestaan is niet meer dan opeenvolging van hoogte- en dieptepunten. Net zoals de mensen vroeger in de zomer hout hakten voor de winter, moeten we nu anticiperen op wat komen kan. Hun voorbereidingen leken kortgeleden misschien nog irrationeel, en we kunnen nog steeds hun motivaties in twijfel trekken, maar we hebben niet langer de luxe om afwijzend te staan tegenover hun zorgen.

“Of ik een pessimist ben geworden? Ik vrees van wel. Ik vrees dat we een eeuw aan rampspoed tegemoet gaan. Het gekke is dat we het niet willen zien. De laatste ramp lijkt altijd de ergste en dan vergeten we de rest. Iedereen is nu bezig met Covid, maar dat er zich ondertussen ook nog een klimaatramp voltrekt, lijken we alweer vergeten.”

“Preppers zijn geen sociale anomalieën,” schrijft Garrett in zijn boek. “Het zijn poortwachters om de hedendaagse menselijke conditie te begrijpen – net zoals overlevenden uit het verleden een afspiegeling waren van de angsten van de Koude Oorlog.” Ze hebben zich afgewend van de overtuiging dat we gered zullen worden – door de overheid, door technologie of wat dan ook. Ze zien onder ogen dat we in een wereld leven waarin de mensensoort steeds kwetsbaarder is geworden.

Garrett: “Hoewel men in eerste instantie vooral het eigen hachje en de familie wil redden, hebben de meeste preppers ook grote sociale drijfveren: veel preppers streven naar een community, naar samenwerking met anderen. Want in tijden van nood heb je elkaar nodig. En daarmee doen ze precies het tegendeel van wat onze overheden doen. Sinds de coronacrisis versterken veel landen hun grenzen, Trump trok Amerika terug uit de Wereldgezondheidsorganisatie en we maken zelfs al ruzie over wie het eerste vaccin mag hebben als het ooit zover is.” 

Enkele maanden geleden arriveerde de man met de baseballcap in L.A. Hij vertrok uit een brandend Australië en landde met het vliegtuig in een brandend Californië. Even later verdrong Covid-19 het klimaatnieuws van de voorpagina’s. Garrett: “Ik moest denken aan die prepper die ooit tegen mij zei: preppen is een stuk minder raar als de pandemie daadwerkelijk uitbreekt. Hij kreeg gelijk. Nu zitten we met zijn allen in lockdown en denk ik: die preppers zijn zo gek nog niet.” 

Bradley Garrett, Bunker – Building for the End Times, Penguin Random House UK. Verschijnt op 4 augustus.