Nazi-design: hoe ontwerpkunst de Duitsers verleidde
In het Design Museum Den Bosch verschijnt in september een tentoonstelling over de ontwerpkunsten van het Nazi-regime genaamd Design van het Derde Rijk. Een merkwaardige keuze voor een designtentoonstelling? Timo de Rijk, directeur van het Design Museum, vindt dat niet. ‘We zijn er natuurlijk niet op uit om de nazi’s op te hemelen.’
We treffen De Rijk in zijn kantoor in het museum. Aan de muur pronkt een spijkerbroek in glas, volgens De Rijk een prachtvoorbeeld van functioneel ontwerp dat maatschappelijk significant is geworden.
Hoe bent u op het idee gekomen om een tentoonstelling over zo’n controversieel onderwerp te organiseren?
“Ik heb erg lang college gegeven over designgeschiedenis op de TU Delft. Het is vanzelfsprekend in geschiedenislessen om de periode 1933-1945 te behandelen, maar binnen kunstgeschiedenis wordt dit juist niet gedaan. Ik vond dat erg vreemd, juist om te begrijpen hoe de gruwelen van die tijd hebben kunnen ontstaan moeten we niet alleen kijken naar de historische gebeurtenissen, maar ook naar de kunst en ontwerp van die tijd.”
Het idee is ontstaan in samenwerking met uw bevriende collega en gastconservator Almar Seinen.
“Hij liep al jaren rond met het idee om iets te doen met de ontwerpen van de nazi’s, en we besloten om het hier in Den Bosch te organiseren. We wisten toen al dat het tegenwind zou opleveren. Het is natuurlijk ook vreemd voor een kunstmuseum om iets tentoon te stellen waar wij niet achter staan. Het nazisme is een racistische ideologie die miljoenen doden veroorzaakt heeft. Maar het is één van de meest belangrijke periodes van onze recente geschiedenis, het zou ook verkeerd zijn om het te negeren.”
De aankondiging van deze tentoonstelling heeft al flink wat stof doen opwaaien. Zo heeft de Communistische Jongerenbeweging gedemonstreerd voor de deur van het museum en zijn er vanuit de Joodse gemeenschap boze brieven geschreven over de door hun vermeende verheerlijking van het nazi-regime.
Is iets tentoonstellen gelijk aan het verheerlijken ervan?
“Ik kan mij goed voorstellen dat mensen opschrikken, maar we zijn er natuurlijk niet op uit om de nazi’s op te hemelen of te eren, integendeel juist. Ik ben ook met betrokkenen bij de lokale Joodse gemeenschap gaan praten die tegenover ons in de straat zitten om duidelijk te maken dat wij absoluut niet uit zijn op verheerlijking of provocaties, en we zijn de samenwerking aangegaan. Maar toch snap ik de initiële weerstand goed. Het is ontzettend belangrijk om de inhoud in de juiste context te plaatsen. We gaan allerlei debatten en lezingen organiseren, en we nodigen ook de mensen die kritiek hebben op de tentoonstelling uit om mee te doen.”
De tentoonstelling zal allerlei voorbeelden bevatten van toegepaste kunst uit de nazi-periode. Posters, architectuur, maar ook de Volkswagen.
“Wij willen bezoekers helpen begrijpen hoe het mogelijk is dat de Duitsers in de jaren dertig zo betoverd zijn geworden door deze ideologie. Tegenwoordig krijg je gelukkig weinig aanhang als je zegt dat je joden, Roma en homo’s wil uitroeien, maar blijkbaar was dat toen anders. Die boodschap van haat is verspreid door affiches, radio en andere vormen van propaganda. Beeldtaal was erg belangrijk voor de nazi’s. Gebouwen, architectuur, beeldhouwkunst, maar ook de grote vlaggen en de parades zijn typerend voor hoe ze zich presenteerden.
Het creëren van een nieuwe ‘volkscultuur’ van bovenaf is natuurlijk al paradoxaal.
Timo de Rijk
“Er zat een enorme organisatiekracht en vernuftige ontwerpkunst achter. En zo werd het Duitse volk ook verleid en meegenomen in dat verhaal, dat zij niet langer de pispaal van Europa waren, dat zij onderdeel van iets groots waren. De drang naar Lebensraum en de noodzaak van het antisemitisme werd door de dynamiek en allure van de nazibeweging en hun propaganda populair gemaakt. In Duitse dorpen hingen posters met teksten als ‘de vuile jood heeft schuld aan alles’. De ideologie is op die manier vormgegeven en verspreid. Het idee van een zuiver volk met een reine volkscultuur. Dit is sterk terug te zien in de kunst en het design van toen.”
Als we naar de nazi-architectuur en beeldhouwwerken kijken zien we echter veel neoclassicisme met haar Romeinse en Griekse invloeden of juist erg modern en functioneel ontwerp, wat paradoxaal lijkt te zijn met het idee van een zuivere Duitse volkscultuur.
Volgens De Rijk is dat paradoxale juist hetgeen wat de nazi’s en hun ontwerpen typeert: “De nazi’s wilden een stijl maken van grootsheid, en daar vonden zij de klassieke Mediterraanse cultuur uitermate geschikt voor. Het creëren van een nieuwe ‘volkscultuur’ van bovenaf is natuurlijk al paradoxaal. En dan wordt er binnen de ideologie ook nog zo sterk vastgehouden aan een idee van traditie, van een cultuur die geconserveerd en behouden moet worden, terwijl tegelijkertijd ook de moderniteit omarmd wordt, door middel van moderne technologie, wetenschappelijke ontwikkeling en functionele architectuur.”
Wij willen bezoekers helpen begrijpen hoe het mogelijk is dat de Duitsers in de jaren dertig zo betoverd zijn geworden door deze ideologie.
Timo de Rijk
Hoe is die nazi-cultuur dan ontstaan?
“Door competitie. Hitler zorgde ervoor dat de mensen die voor hem werkten, constant in competitie met elkaar waren. Het waren ook jonge gasten, met enorme gedrevenheid. Albert Speer, Arno Breker maar bijvoorbeeld ook Reinhard Heydrich en Heinrich Himmler, het waren mannen van eind twintig, begin dertig met een enorme bewijsdrang en veroveringslust. Ze mochten alles doen wat ze wilden, er werd ze niets in de weg gelegd. Dat niet alleen de esthetiek maar ook de methodiek van de nazi’s werd ontworpen door jonge mannen verklaart ook wellicht de brutaliteit en agressiviteit van het regime.”
“De nazi’s waren zeer bedreven in het creëren van mythes, er werd een völkische mythologie gecreëerd van de nobele ariër die door de listen van de joden onderdrukt werden. Bij die mythologie hoorde ook het reactionaire spektakel. Denk aan de nachtelijke fakkelparades. Maar ook het geflirt met mystiek en de oudheid; het was gemaakt om indruk te maken, imposant te zijn.”
Kunnen hedendaagse ontwerpers dan iets leren van de nazi’s?
“Als ze er iets van kunnen leren, is het dat ontwerpers altijd moet oppassen waar ze hun werk voor inzetten. Ontwerpers staan middenin de samenleving, wat ze doen heeft effect. Als ontwerper moet je, net als iedereen, een ethisch besef hebben. Het gaat om meer dan alleen mooie dingen maken.”
De tentoonstelling Design in het Derde Rijk is vanaf zondag 8 september te zien in het Design Museum Den Bosch.