Een man in een jurk is ook maar een mens. En mensen kunnen zich vergissen, zelfs als ze Gods afgezant op aarde zijn. Toch is er weinig reden om aan te nemen dat paus Benedictus XVI zich heeft vergist toen hij onlangs een oude Byzantijnse keizer aanhaalde in wiens ogen de islam ‘slecht en onmenselijk’ was. Het is veel aannemelijker dat de voormalige Panzerkardinal uit Duitsland heel goed wist wat hij deed. 

Tijdens een lezing aan de universiteit van Regensburg, in zijn Beierse Heimat, haalde Benedictus een passage aan uit Zesentwintig dialogen met een Pers. Het citaat van de veertiende-eeuwse Byzantijnse heerser Manuel II Paleologus luidde: “Toon mij toch wat Mohammed voor nieuws heeft gebracht, en je zult louter slechts en onmenselijks vinden, bijvoorbeeld dat hij bevolen heeft het geloof dat hij predikte met het zwaard te belijden” (vertaald uit de officiële Engelstalige versie van de rede, uitgegeven door de Libreria Editrice Vaticana). Als de keuze voor juist dit citaat geen vergissing was, geen slip of the tongue of desnoods studeerkamerachtige naïviteit, dan is het de moeite waard om te weten wat de paus in hemelsnaam bewogen heeft, ook voor ongelovigen. 

In veel schoolboeken in islamitische landen, zo blijkt uit een in 2003 in het Deutsches Pfarrerblatt gepubliceerd onderzoek, wordt het christendom voorgesteld als een onvolkomen voorloper van de islam. De paus ziet het anders. In zijn ogen is het juist de islam die nog een lange weg heeft te gaan. Zijn standpunt: laat die religie eerst maar eens een beetje moderniseren en geweld afzweren, zoals het christendom heeft gedaan, voor van een door iedereen kennelijk zo gewenste dialoog sprake kan zijn. Vandaar dat hij begin deze week best wilde praten met de ambassadeurs van islamitische landen. Hij hoopte dat ze hem gerust konden stellen, maar zij gingen ervan uit dat hij hun eindelijk een nederig excuus zou aanbieden, wat hij niet deed. 

Meteen nadat de woorden van de paus wereldkundig werden, ontstaken heetgebakerde vertegenwoordigers van de moslimwereld in grote woede. De Europese regeringsleiders deden er echter het zwijgen toe, tot ongenoegen van José Manuel Barroso, de voorzitter van de Europese Commissie. Volgens hem durfden ze niet uit ‘politieke correctheid’ en uit angst ‘voor een mogelijke confrontatie’, zei hij afgelopen weekend in Die Welt am Sonntag. 

De oprisping van mohammedaanse woede — zo kort na de cartoonrellen die het brave Denemarken opeens in het brandpunt van de clash of civilizations plaatsten — leidde bij westerse commentatoren tot twee opmerkelijke constateringen. Ten eerste zou Benedictus voor zijn Beierse thuispubliek zijn ware haviksgezicht hebben laten zien en deed hij zijn oude bijnamen (‘Rottweiler Ratzinger’, `pantserkardinaal’, `grootinquisiteur’) eer aan. Ten tweede zou hij een ‘blinde vlek’ hebben voor de islam. Beide zijn onjuist en leiden alleen maar af van de vraag wat de nieuwe paus heeft willen bereiken. 

Boze moslims zijn geen pretje om naar te kijken, maar om de IJ schuld van de woede dan maar meteen bij de paus te leggen, is de wereld op zijn kop. Toch is dat wat er gebeurde. In Nederland maakte bijvoorbeeld NRC Handelsblad het erg bont door in het hoofdredactioneel te spreken van een ‘onnodige provocatie’. Ja, kom op, zeg! Als je al niet mag zeggen wat de paus in al zijn omzichtigheid gezegd heeft, draag dan de vrijheid van meningsuiting maar meteen ten grave. 

Natuurlijk was in de Regensburger rede van Benedictus, precies één dag na de vijfde verjaardag van 9/11, sprake van een verwijzing naar de moordpartijen die vandaag de dag in naam van Allah worden gepleegd. De paus is oud, maar niet gek. 

Hij vindt het niks, geweld in naam van welke godheid dan ook. Zijn God houdt er in elk geval niet van. En hij kan zich niet voorstellen dat Allah er wel van houdt, al wekken sommigen van diens radicale volgelingen een heel andere indruk. De paus wilde weleens weten of de aanhangers van het concurrerende, islamitische geloof bereid zijn het kromzwaard op te bergen. Daarmee doet hij de gematigden onder hen een ongekende handreiking, die veel meer waard is dan de obligate warme woorden van de vorige paus. Bovendien: zo veel duidelijkheid van een in seculiere Nederlandse ogen nogal archaïsche functionaris valt alleen maar te prijzen. In feite doet de paus niet veel anders dan moderne wereldlijke leiders als George Bush, Tony Blair en in zekere zin ook Jan Peter Balkenende doen als ze reageren op een jihadistische aanslag: ze veroordelen het geweld, maar waken ervoor meteen álle moslims tot bloeddorstige terroristen te bestempelen. 

Het klopt dat de wereld een glimp heeft kunnen opvangen van de ware aard van Joseph Alois Ratzinger (79). Het klopt alleen niet dat het de eerste keer was. Hij vindt al vele jaren hetzelfde. Zijn opvatting over de islam viel alleen nu extra op, omdat het recente uitstapje naar het zuiden van Duitsland de eerste echte eigen buitenlandse reis van de nieuwe paus was. De eerdere trips naar Spanje en Keulen waren al voorbereid door zijn voorganger en de trip naar Polen stond geheel in het teken van diezelfde Johannes Paulus II. Voor het eerst sinds zijn aantreden in april 2005 was Benedictus XVI de baas over zijn eigen agenda en kon hij ten overstaan van een groot publiek laten horen wat zijn ‘regeringsprogramma’ zo ongeveer behelst. Maar voor wie goed had opgelet, was al heel lang duidelijk wat de nieuwe paus, al bijna 25 jaar de waakhond van de katholieke doctrine, belangrijk acht. Met stip op één staat de ‘herkerstening’ van het ongelovige Europa. De grootste bedreiging voor het christendom is de westerse cultuur van het niets, het verloochenen van de eigen wortels. 

Het zit hem dwars dat in Rome met Saoedisch geld de grootste moskee van Europa is neergezet, terwijl daar nog geen kapelletje gebouwd mag worden.

Het is interessant om eens na te lezen wat de paus zoal dacht toen hij nog gewoon kardinaal was. Vorig jaar verscheen zijn bundel Waarden in tijden van ommekeer ook in het Nederlands. ‘Warum hasst sich der Westen?’ is de titel van een in het licht van de pausrel veelzeggend opstel. Daarin hekelt hij de teloorgang in Europa van de eerbied voor wat anderen heilig is. Met zijn vijandigheid ten opzichte van het eigen christelijke erfgoed etaleert het in een identiteitscrisis verkerende Europa zijn zelfhaat. Daar wil Benedictus XVI iets aan doen. Hij streeft voor alles naar een Europa dat trots is op de eigen waarden. Daarom is het ook begrijpelijk dat hij zich heeft verzet tegen de Europese Grondwet. Daarin was voor God geen plaats ingeruimd, omdat dat de (Europese) moslims weleens zou kunnen beledigen. Je reinste kolder, volgens de paus. Dat wegcijferen van jezelf zint hem helemaal niet. Dus als de paus bij zijn missie om zijn eigen discipelen zelfbewust te maken her en der wat moslims tegen de haren in strijkt, dan is dat slechts bijzaak, collateral damage. 

Ook die andere constatering, als zou de paus niks van de islam (willen) weten, is onzin. Er zijn voldoende aanwijzingen om aan te nemen dat ‘Papa Ratzi’, zoals hij in de Britse roddelpers heet, eigentijdser is dan zijn pauselijke kleding doet vermoeden. Zo weet hij zelfs bij hippe Romeinen opzien te baren door rode Prada’s te dragen onder zijn witte soutane. Maar ook inhoudelijk is hij ervan doordrongen dat iets moderns als de groeiende invloed van de islam in het Westen ook hem aangaat. Al was het alleen maar omdat het aantal ware katholieken tezelfdertijd rap terugloopt (in 1950 noemde 25 procent van de wereldbevolking zich katholiek tegen 17 procent nu). 

Van het pontificaat van Benedictus is tot dusverre buiten de muren van het Vaticaan weinig gebleken. Hij heeft zich vooral bekommerd om interne, organisatorische aangelegenheden.

Wel is bekend dat het de Heilige Stoel erg dwars zit dat als gevolg van de miljoenenschenking uit Saoedi-Arabië Europa’s grootste moskee uitgerekend in Rome is neergezet, terwijl op dat Arabisch schiereiland niet eens het kleinste kapelletje gebouwd mag worden. Benedictus wil het er niet bij laten zitten, getuige het feit dat een van zijn naaste vertrouwelingen bekendmaakte dat het tijd was om ‘samenlevingen en regeringen van landen met een islamitische meerderheid te wijzen op hun verantwoordelijkheden’. Ook heeft de paus een jaar achter gesloten deuren een speciale islambijeenkomsten georganiseerd. Via de regelmatig in het Italiaanse opinieweekblad L’espresso publicerende Vaticaan-vorser Sandro Magister lekte uit dat Benedictus XVI bij die gelegenheid geconstateerd zou hebben dat de islam in tegenstelling tot het christendom onverenigbaar is met democratie. 

Minstens zo opvallend was het dat Benedictus in zijn preek tijdens zijn installatie als paus expliciet de andere christelijke kerken en de joden begroette, maar de moslims niet. Ook heeft hij zich teruggetrokken uit allerlei oecumenische initiatieven die zijn voorganger had ontplooid. En hij heeft de Arabisch sprekende, onkritische islam-expert Michael Fitzgerald uit zijn functie ontheven en in zijn plaats de kritische, niet Arabisch sprekende Dominique Mamberti benoemd. Daarnaast is hij verklaard tegenstander van een Turkse toetreding tot de Europese Unie, wegens ‘wezensvreemdheid’. Dat land kan zich in zijn ogen beter verbinden met de Arabische broeders, al gaat hij er — als hij nog durft na alle kritiek — komende november wel op bezoek. 

Vorig jaar augustus ten slotte hadden de paus en de onlangs overleden Italiaanse schrijfster Oriana Fallaci een geheime ontmoeting op Castel Gandolfo, het pauselijk buitenverblijf. Kennelijk vond hij dat een interessante dame om eens onder vier ogen te spreken. De inhoud van het gesprek is nooit prijsgegeven, maar volgens de serieus te nemen krant Corriere della Sera spraken paus en schrijfster over de lankmoedige houding van het Westen ten opzichte van de islam. Net als de Amerikaanse professor Samuel Huntington, die voorspelt dat de islam het christendom in 2025 heeft verslagen, was ook Fallaci ervan overtuigd dat beide religies gedoemd zijn frontaal te botsen; de tegenstanders willen onze beschaving en onze vrijheid kapot maken. Volgens dat doemscenario zijn er slechts twee toekomstmogelijkheden: óf Europa wordt (weer) christelijk, óf het wordt islamitisch. 

Zoals paus Johannes Paulus II een sleutelrol speelde in de afbraak van het communisme, zou de verdienste van paus Benedictus XVI weleens kunnen zijn dat hij zich duidelijk uitspreekt tegen de radicale uitwassen van de islam. Zijn voorganger brak met een roomse traditie door als eerste paus een moskee binnen te gaan en zelfs de Koran te kussen. De nieuwe paus breekt op zijn beurt weer met die traditie. Uiteraard hoopt hij dat het onbuigzame Oosten enige hervormingen ter hand zal nemen, maar hij wil toch vooral dat het wulpse Westen zijn eigen identiteit, waarden en christelijke tradities serieus neemt. Wellicht heeft hij nog even teruggedacht aan zijn gesprek met Oriana Fallaci, toen zo veel westerse opinieleiders vonden dat hij in zijn toespraak voorzichtiger en verstandiger had moeten zijn. Hij kijkt wel uit. Met zulke vrienden heb je geen vijanden nodig. Benedictus XVI zal zich niet laten verleiden tot het kussen van de Koran. In plaats daarvan bidt hij voor de dag dat het in het Avondland weer normaal wordt om de Bijbel te kussen.