Charles de Hopeloze
Zelfs de ‘inner circle’ van de Windsors levert nu dodelijke kritiek op zijn persoon en zijn functioneren. Wie is de troonopvolger die zich door zijn moeder laat vertellen dat hij moet scheiden? En wat voor koning zal hij ooit zijn – als hij tenminste de kans krijgt?
Ogenschijnlijk was er nauwelijks iets veranderd. Als elk jaar sinds mensenheugenis troepte de Britse koninklijke familie op eerste kerstdag 1995 samen voor de toegang van de kerk van St Mary Magdalen op Sandringham in Norfolk en liet ze zich bekijken. Daar was, voor het eerst sinds haar heupoperatie, de 95-jarige koningin-moeder, op twee stokken. Dat leidde al aardig de aandacht af. Dan waren er natuurlijk de koningin zelf, met prins Philip, en daar was ook de zuster van de koningin, prinses Margaret. Dan was er een schare van koninklijke afstammelingen uit volgende generaties, van de ooit zo om haar bruuskheid verguisde prinses Anne, met haar tweede echtgenoot, Timothy Lawrence, tot de prinsen Charles, Andrew en Edward. De vertederingsfactor werd verzorgd door de vierde generatie: de kinderen van Anne (zonder hun vader), de kinderen van Charles (zonder hun moeder) en de kinderen van Andrew (zonder hun moeder).
De schijn-van-eenheid-show, achttien man sterk, was een verdienstelijke poging. Niet dat ze iemand misleidde. De spanning en het ongemak stonden de hoofdrolspelers op het gezicht te lezen. Prins Charles, toch al geen lachebek, keek bepaald gepijnigd. “Waar is uw andere helft?” riep iemand uit het publiek, maar die vraag bleek gelukkig gericht aan prins Edward, die een vriendin heeft. Die bleek ook al niet te zijn uitgenodigd voor het ijzeren ritueel van een kerstviering á la Windsor: 24 december aankomst op Sandringham, 17.00 uur precies cadeautjes uitpakken in de balzaal en gezelschapsspelletjes na afloop. Eerste kerstdag: ontbijt wordt opgediend om half negen, kerkgang direct daarna. Lunch is om 13.15 uur en kort voor 15.00 uur gaat de koningin voor naar de zitkamer, zodat iedereen met haar naar haar kerstboodschap op de televisie kan kijken. Voor het kopje thee daarna was dit jaar wèl de van tafel-en-bed-gescheiden eega van prins Andrew, Sarah Ferguson, uitgenodigd, die elders op het landgoed in een huisje apart de kerstdagen doorbracht.
Maar ook zo’n halfway house-situatie was de Princess of Wales kennelijk nog te veel geweest. Zij had de invitatie om met haar zoons pakjes uit te pakken en dan te blijven logeren tot en met de kerkgang eerst publiekelijk aanvaard en daarna even publiekelijk weer afgeslagen, daarmee opnieuw voor de buitenwereld benadrukkend hoe benauwend zij het gezelschap van de familie vindt. Twee dagen na die beledigende afwijzing ontving zij, net als prins Charles, een uitnodiging die zij minder gemakkelijk naast zich kan neerleggen: die om zo snel mogelijk een daadwerkelijke echtscheiding in gang te zetten. De vraag “Waar is uw andere helft?” had door de Britse troonopvolger waarschijnlijk alleen beantwoord kunnen worden met: “Thuis in Kensington Palace, zinnend op wraak” of “Hopelijk niet op een door camera’s gevolgde mercy mission in een ziekenhuis of centrum voor daklozen, want dan staan morgen de voorpagina’s van alle kranten weer vol met foto’s van háár en niet van ons.”
Het is niet moeilijk te speculeren wat de gemoedstoestand van de Prince of Wales moet zijn, op dit moment. Aan de ene kant heeft de koningin hem bevrijd van de noodzaak op enig moment een formele echtscheidingsprocedure tegen prinses Diana aan te spannen. In een situatie waarin een meerderheid van het Britse volk haar sympathie aan Diana verleent, zou een initiatief van de kant van de prins zijn populariteit nog verder hebben doen
immers dalen. De prinses wil, getuige haar intervirew met de BBC, geen scheiding, maar: “Ik laat het tegenover welke kant we met zijn allen opgaan.” Aan de andere kant betekent het koninklijk initiatief een oproep aan de prinses om haar kaarten op tafel te leggen.
“Diana won’t go quietly” — tegen welke prijs is ze bereid van die houding afstand te doen? Wie moet betaen? En is het betaalmiddel alleen goud (vijftien tot twintig miljoen pond ineens of een half miljoen pond jaarlijks) of wil de moeder van de toekomstige koning William V bloed zien vloeien? Door openlijk zijn geschiktheid als een aspirant-King Charles III in twijfel te trekken, heeft ze de troonopvolger immers al een mes in de rug gestoken.
Waar prinses Diana de tabloids spelt en gretig op zoek is naar foto’s van zichzelf in elk tijdschrift waarop ze maar de hand kan leggen, heeft prins Charles het lezen van de schandaalpers allang opgegeven. Als we zijn biograaf Jonathan Dimbleby mogen geloven, drijven de halve waarheden en rechtstreekse leugens daarin hem tot wanhoop. Dus wil hij ze liever niet weten. Al die zogenaamde tekortkomingen van Charles — de harteloze vader en echtgenoot — ‘hebben een storm van zelfingenomen, belerende, veroordelende onzin in de kranten losgemaakt’, schreef de prins bij een vorige gelegenheid in zijn persoonlijke aantekeningen. “Het heeft ertoe geleid dat auto’s vol stomme fotografen af en aan rijden en me overal volgen. Ik verdom het om me eronder te laten krijgen door al dat gedoe. Als ik er ook maar één woord van lees, dan weet ik zeker dat ik het urenlang niet meer kwijtraak.”
En een aantekening uit 1986: “Ik voel me steeds meer gevangen in een soort kooi. Ik loop maar heen en weer en ik verlang ernaar te ontsnappen. Wat is incompatibilité toch een verschrikking en wat een destructieve uitwerking heeft die wanverhouding op de spelers in dit uitzonderlijke drama. Het heeft alle ingrediënten van een Grieks drama (—) Ik had nooit gedacht dat het zo zou aflopen. Hoe is het mogelijk dat ik het allemaal zo fout heb laten lopen?” Wie is prins Charles eigenlijk? En áls hij de kans krijgt ooit zijn moeder op te volgen, wat voor koning zal hij dan zijn?
Charles was drie jaar oud toen zijn moeder, zelf nog jong, tot koningin Elizabeth II werd gekroond. Twee jaar geleden liet de Britse majesteit in een kerstboodschap duidelijk merken dat ze er niet aan denkt voortijdig op te stappen. Als de koningin net zo oud wordt als háár moeder — de Queen Mum is 95 jaar oud, broos, maar nog scherp als een mes — is het denkbaar dat Charles tegen de zeventig zal zijn, wanneer zijn moment aanbreekt. Een soort Oude Man van Lochnagar — naar de titel van een kinderboek dat hij voor zijn jongere broers schreef toen hij zelf twintig was.
Dat zou betekenen dat hij zich een leven lang heeft voorbereid op een functie die hij menselijkerwijs maar kort zal kunnen vervullen. En dat hij de hier zo bepleitte ‘modernisering’ van het Britse koningschap — voor zover dan nog relevant — onmogelijk zelf gestalte zal kunnen geven. Die taak zou dan aan prins William toevallen — nu dertien jaar oud en dan een beginnende dertiger. Sommige opiniepeilingen, gehouden in de nasleep van het Diana-interview, geven al aan dat een meerderheid van het Britse publiek die oplossing voor het moment zou prefereren. Geen wonder dat de halve glimlach waarmee de prins in zijn vrolijkste momenten wordt geportretteerd, gewoonlijk de kwalificatie ‘wrang’ verdient.
Charles, prins van Wales, is de tweede van vier kinderen uit een emotioneel kil gezin. Dit is de man die als peuter zijn moeder weerzag, toen ze terugkeerde van een verblijf van vijf maanden in het buitenland, en bij de begroeting een hand van haar kreeg. “Kinderen kunnen zichtbaar zijn, maar moeten zich in geen geval laten horen” — de lijfspreuk van de upper classes in de periode voor de Tweede Wereldoorlog — gold voor de kinderen van koningin Elizabeth en prins Philip dubbel. In een huishouden waarop strikte etiquette en de koninklijke verplichtingen van de ouders een alles overweldigend stempel drukten, waren de vroegste emotionele bindingen die met nanny — maar die werd zonder een woord van waarschuwing vooraf weggestuurd, toen de kleine prins ‘te groot’ werd geacht voor ‘die onzin’.
Veel is geschreven over de verhouding tussen prins Charles en zijn vader. Prins Philip is een autoritaire man met een scherpe tong en het soort dubieuze politieke opvattingen waarvan ook prins Bernhard wel blijk heeft gegeven. Termen als ‘spleetogen’ en ‘zwartjes’ liggen hem daarbij kennelijk in de mond bestorven en hebben hem in het verleden herhaaldelijk in moeilijkheden gebracht. Grotere tegenstelling dan met prins Charles, die met Laurens van der Post de Kalahari-woestijn intrekt om via de cultuur van de nomaden deelgenoot te worden van het collectief onderbewustzijn van de mens, is niet mogelijk. De vervreemding tussen vader en zoon dateert van veel vroeger. In Charles’ prille jongenstijd achtte prins Philip zijn zoon te gevoelig, te ‘zacht’ voor een troonopvolger en deed er alles aan om daaraan een eind te maken. Ooggetuigen herinneren zich hoe de jongen, die wanhopig probeerde zijn vader te behagen, menigmaal de tranen in de ogen schoten bij een semi-publieke berisping. En prins Charles zelf heeft zijn afkeer beleden van het Spartaanse regime op de verafgelegen kostschool Gordonstoun, een school die zijn vader doelbewust voor hem uitzocht. Gordonstoun, aan de Schotse kust, was de school die in de jaren dertig van de statenloze Philip van Griekenland zelf ‘een man’ had gemaakt. Philips ouders (de Deense koning Paul van Griekenland en de Engelse prinses Alice van Battenburg) waren hem op tienjarige leeftijd ontvallen; hij kreeg op Gordonstoun vijf jaar lang niet één keer bezoek, maar Philip overwon al dat verdriet dankzij de theorie van de grondlegger van de school, de Duitser Kurt Hahn. Die huldigde de overtuiging dat ieder zijn zwakheden alleen kan overwinnen door ze rechtstreeks tegemoet te treden. Gordonstoun kweekte uithoudingsvermogen en stoïcijns gedrag bij tegenslag. Fysieke inspanning en koude douches slepen de laatste scherpe kantjes van te grote sensitiviteit weg. Philip bloeide er. Prins Charles haatte het.
In de vele commentaren die de laatste jaren in Engeland over het familiedrama-Windsor zijn geschreven, overheerst de kritiek als zou de Britse koninklijke familie slecht zijn in het selecteren van een wederhelft, tekortschieten bij het voorbereiden van de nieuwelingen op hun taak en ten slotte schandelijk omgaan met de daaruit voortvloeiende mislukkingen. In zekere zin geldt die kritiek ook de manier waarop koningin Elizabeth en prins Philip zelf zijn opgevoed en, op hun beurt, hun kinderen weer hebben opgevoed. De ex-echtgenoot van prinses Margaret, de fotograaf Tony Armstrong Jones (nu: Lord Snowdon) ruimde destijds het veld met een soortgelijke bitterheid over de manier waarop hij was behandeld als de prinses van Wales nu tentoonspreidt, zij het dat daarover alleen in intieme kring werd gesproken. Wat de broers en zuster van Charles betreft: Anne (gescheiden en hertrouwd) is de zoon die prins Philip zich gewenst zou hebben, Andrew (gescheiden) is een botte hark en Edward is de non-descript met een vriendin op wier schouders de hoop op tenminste één geslaagd ‘sprookjeshuwelijk’ nog rust. Hij is dan ook, naar verluidt, met zijn Sophie gaan samenwonen om nieuwe brokken zoveel mogelijk te voorkomen.
Intimi van het koninklijk paar waren, aldus Dimbleby, gefrustreerd door het feit dat de koningin zelf haar kind nooit tegen de echtgenoot in bescherming nam. “Ze was niet onverschillig tegenover hem, maar meer afstandelijk.” Wel voelden beide ouders vermoedelijk ‘een diepe, maar niet uitgesproken liefde voor hun zoon en die liefde was wederkerig’, maar het tegengestelde temperament van vader en zoon, gecombineerd met het feit dat de koningin in haar eigen verplichtingen opging, leidden ertoe dat de prins leerde voor zijn emotionele noden geen beroep te doen op zijn ouders. Hij mijdt zijn vader en bejegent zijn moeder met het respect dat een koningin verdient. Zo kon het gebeuren dat de relatie tussen moeder en zoon half december culmineerde in een schriftelijke aanzegging, zonder dat daaraan een mondeling onderhoud was voorafgegaan. “Een opstelling uit de jaren vijftig”, was het azijnige commentaar van The Independent, “van een monarch die geacht wordt in de jaren negentig te leven.”
Op Trinity College, Cambridge, blonk de jonge prins niet uit. Hij haalde matige studieresultaten in geschiedenis en antropologie, zag er volgens tijdgenoten ‘ongelofelijk stijf uit’, maar ontpopte zich tenminste enigszins tot een persoonlijkheid. Contact leggen met ‘gewone’ studiegenoten vond de verlegen Charles ontzettend moeilijk, te meer daar de verhoudingen tussen onderdaan en aanstaand monarch zo waren dat de prins geacht werd altijd de eerste stap te doen.
“Ik heb bedacht dat ik een eenling-soort-van-persoon ben,” noteerde de prins destijds voor zichzelf, “iemand die het liefste alleen is en het heel goed kan stellen met alleen heuvels en bomen als gezelschap. Dat betekent dat wanneer ik hier kom en probeer met mensen om te gaan, zo’n poging iets onechts heeft. Het vreselijke is dat ik heel goed voel dat die anderen dat ook zo voelen. Ik moet meer mijn best doen in dit opzicht.”
In emotioneel opzicht vond de jonge prins steun bij twee ouderen: eerst bij zijn grootmoeder, de koningin-moeder, en daarnaast vooral bij zijn oudoom (een oom van prins Philip), Lord Louis Mountbatten. Deze laatste viceroy van India, later first sea lord (marine-opperbevelhebber) was een invloedrijk man en dat niet alleen omdat hij een van de weinigen was die de koningin met ‘Lillibet’ mocht aanspreken. Voor de jeugdige prins werd Mountbatten èn de vader-vriend die prins Philip niet kon zijn èn de man die
hem instrueerde over de werking van de politiek, de ingewikkeldheden van het staatsbestel en uiteindelijk ook over zijn persoonlijke leven. Met Mountbatten besprak de prins alles: van de keuze van zijn bedgenoten (Mountbatten stelde zijn huis open voor de eerste amoureuze exercities van de prins) tot zijn carrière bij luchtmacht en marine tot zijn onzekerheden bij publieke optredens. Geschiedschrijvers hebben Mountbatten inmiddels afgeschilderd als een manipulator van de eerste orde, maar de prins wil geen kwaad woord over hem horen. Toen de IRA in augustus 1979 verkoos de first sea lord en twee leden van diens entourage in hun plezierjacht op te blazen, was prins Charles, toen 31, emotioneel verpletterd. “Ik hoop alleen maar dat ik zal kunnen voldoen aan de verwachtingen die hij van me had en dat ik IETS zal kunnen doen om luister bij te zetten aan de naam van Mountbatten.”
Bij de ceremoniële begrafenis van ‘ere-grootvader’ zag hij er zo ontredderd uit, zou de jonge Diana Spencer later tijdens een van hun eerste intieme gesprekken tegen hem zeggen, dat ze intens medelijden met hem had gehad. Die woorden beroerden het hart van de prins. Het woord ‘Mountbatten’ leidde regelrecht naar zijn diepste emoties. Het is ironisch dat oudoom Louis, na al zijn inspanningen, voor zijn beschermeling postuum nog ruimte voor een desastreuze verbintenis creëerde.
In 1970 had Charles zijn eerste ontmoeting met Camilla Shand, een onbezorgd levende debutante met een voor de prins uiterst herkenbaar gevoel voor humor. Ze hadden een verhouding, maar uiteindelijk trouwde zij in 1973 een wederzijdse vriend, Andrew Parker Bowles. De prins kon haar niet loslaten: hun affaire begon opnieuw en duurde tot vlak voor zijn huwelijk met Diana, in 1981. Dat huwelijk kwam tot stand onder druk van prins Philip, die meende dat het hoog tijd werd dat zijn oudste zoon een gezin ging stichten.
“Are you in love?” vroeg de BBC-interviewer het aanstaande bruidspaar destijds in het aanzicht van de camera.
“Natuurlijk,” zei een blozende Diana.
“Whatever ‘in love’ means,” antwoordde Charles met die onmiskenbare aardappel-in-de-keel-stem.
Al vóór zijn huwelijk had de prins van Wales last van zijn imago. Enerzijds was hij de fast-living vrijgezel, die skiede en vloog en polo speelde en zich in het openbaar vertoonde met een wisselende schare vriendinnen. Aan de andere kant werd hij door de tabloids om zijn introspectieve kant getekend als een zonderling. Zijn bekentenis dat hij weleens met zijn planten praatte, zijn expedities met Laurens van der Post in Afrika, zijn voorkeur voor eenzame schilderexpedities werden gekoppeld aan zijn voorkeur voor organische landbouw, zijn pleidooien voor verbetering van het leefklimaat in binnensteden en zijn oog voor minderbedeelden. Charles de Mystieke Idioot (ooit kopte The Sun: “STOP THAT THINKING — or give up the throne!”) leek door zijn huwelijk met de blozende Diana even Charles de Sprookjesprins, maar keerde voor de schandaalpers al na enkele jaren huwelijk terug in de imaginaire huid van Charles de Hopeloze.
Achteraf bezien is het opmerkelijk hoe gelijkelijk Charles en Diana de spirituele kant van hun bestaan gepoogd hebben gestalte te geven in hun werk. En hoe verschillend die pogingen door een immer indringender pers zijn beoordeeld. Waar de prins geïnteresseerd is in de werking en ziekten van de geest, in holistische filosofie en Jungiaanse psychologie, in planten en de natuur, wil de prinses naar eigen zeggen ‘een koningin van de harten van mensen zijn’ door zich te verdiepen in hun verdriet en lijden. Zij vindt zichzelf door een dagvullend programma van psychotherapie, kickboksen, sterrenwichelarij, hypnotherapie en anger release-sessies en bezoekt verder naar eigen zeggen driemaal per week ‘s nachts de eenzame zieken en stervenden in Londense ziekenhuizen en houdt hun hand vast. Hij doet al jaren hetzelfde, in stilte, en brengt organische havermoutkoekjes en zelf gekweekte groenten van Highgrove mee. Zij wordt verafgood, hij wordt verguisd.
Het jaar 1994 — 25 jaar nadat de prins door zijn moeder tot prins van Wales was gekroond — had het jaar van de herlancering van prins Charles als troonopvolger moeten worden. In het kader van een welbewuste strategie, geschuwd door de old gaard op Buckingham Palace, maar doelbewust gekozen door Charles’ eigen adviseurs, kreeg de prominente journalist Jonathan Dimbleby al twee jaar tevoren onbeperkte toegang tot de prins, tot de papieren van de prins en tot zijn omgeving. Een televisieportret van meer dan een uur en een dik boek waren het gevolg. Na de schadelijke publiciteit rond het mislukken van het kroonprinselijk huwelijk, na Diana, Her True Story, na de Squidgy-en de Camillagate-bandjes zou dit het moment worden waarin ook de positieve kanten van het werk en de persoonlijkheid van de prins zouden worden belicht. En inderdaad: we werden weer herinnerd aan zijn Prince’s Trust, die duizenden jongeren aan een startsubsidie voor hun eigen bedrijfje heeft geholpen. We wisten ineens weer hoe de prins nooit bang geweest is de gevestigde orde tegen de benen te schoppen, of het nu ging om moderne architecten of om ‘arrogante’ genetici of om de vernieuwers van de St James bijbelvertaling. En we zagen de prins als liefdevolle vader en plichtsgetrouwe beheerder van het Hertogdom Cornwall, waaruit hij zijn inkomen van 4,5 miljoen pond (1,5 miljoen na belasting) jaarlijks put.
Maar Dimbleby zou zijn geloofwaardigheid hebben verloren als hij de troonopvolger niet ook naar zijn aandeel in het mislukken van het prinselijk huwelijk had gevraagd. En de prins erkende: hij had geprobeerd zijn huwelijksgeloften trouw te blijven tot het moment dat ons huwelijk onherstelbaar beschadigd was geraakt, ‘hoewel we het beiden hadden geprobeerd’. Camilla Parker Bowles (op dat moment nog steeds getrouwd) ‘is een dierbare vriendin en zal dat nog heel lang blijven’.
De staf van de prins juichte, ook al kwamen er uit de traditionele vleugel van de Anglicaanse Kerk bestraffende geluiden over een toekomstige supreme governor die het kennelijk met beloften ‘in het aanschijn van God’ niet zo nauw nam. De reacties op de publiciteitsstunt waren echter over het algemeen positief, ook al vroegen velen zich af of het wijs geweest was van de prins om eerlijk antwoord te geven op de vraag naar huwelijkstrouw. Zeker lijkt dat het programma voor prinses Diana de vlam zette in een lange lont naar explosieve lading. Zij consulteerde niemand, zelfs haar eigen staf niet en liet, ruim een jaar later, in het geheim zelf het BBC-camerateam binnen dat ‘mijn kant van het verhaal’ wereldkundig moest maken. De kijkcijfers (21 miljoen tegenover de 14 miljoen van het Charles-interview) demonstreren een werkelijkheid waarmee de prins maar niet kan leren leven: zijn voormalige echtgenote kan de voorpagina’s halen wanneer zij maar wil en maakt van die wetenschap een geoefend gebruik. Zelfs de dag na zijn interview, vorig jaar, stond zij op alle voorpagina’s in een nieuwe, gedurfde jurk. Zoals later bij zijn bezoek aan Rusland, zij deskundig liet uitlekken hoe ze eerder een zwerver uit de vijver van Regent’s Park had gered.
Het gespannen gezelschap voor de kerk op Sandringham drukte precies uit wat prins Charles in de huidige omstandigheden te doen heeft: boven alles zijn plicht. De 47-jarige kroonprins zegt dat hij op een toekomst als koning zijn hele leven heeft ingericht. Hij ambieert de functie niet, maar zal haar vervullen omdat zijn geboorte hem daartoe verplicht. Soms liggen de verraderlijkste bekentenissen in kleine details. Bij een persoonlijke ontmoeting met de prins in 1988 was het gespreksonderwerp de herdenking, in Nederland en in Groot-Brittannië, van de regeerperiode van King William III (de Nederlandse stadhouder) en Queen Mary, driehonderd jaar geleden.
“Hij was niet de meest glamoureuze figuur die je je kunt voorstellen,” zei de prins peinzend. “Dat is het probleem. Zijn hervormingen, van het banksysteem bijvoorbeeld, waren heel goed, heel grondig, maar niemand werd echt opgewonden van wat hij deed. Ik denk dat dat een van de redenen is waarom niemand hem zich echt goed herinnert. Hij was een slachtoffer van de ongelukkige dingen die tijdgenoten over hem schreven. Het is natuurlijk ook zo dat je politieke vijanden slechte dingen over je willen schrijven en een slechte indruk van je willen geven. Dat gebeurde met Koning George III, een andere voorvader van me. En dan wordt je beeld bepaald door roddel over je privéleven. Dat pleegt het meest te beklijven.”
En dan was er dat recente artikel van de prins over de waarde van het Shakespeare-onderwijs op school. Henry V, zei de prins, was een van zijn favoriete stukken. Elke keer als ik het zie of lees, word ik het meest ontroerd door de menselijkheid van de koning.
“Upon the King, let us our lives, our souls,
our debts, our care-full wives,
Our children, and our sins, lay on the King.
We must bear all hard condition,
Twin-bom with greatness:
subject to the breath of every fool,
whose sense no more can feel.
But his own wringing.
What infinite hearts ease
Must kings neglect that private men enjoy?
And what have kings that privates have not too,
save ceremony, save general ceremony.”